Smiłowicze

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1889, s. 886-887.

Smiłowicze, mko i dobra nad rz. Wołmą, dopływ Swisłoczy, pow. ihumeński, przy gościńcu pocz. mińsko-ihumeńskim, o 38 w. od Mińska, 21 w. od st. dr. żelaz. lipawo-romeńskiej Maryna Górka a 27 w. od Ihumenia, w 2 okr. pol. i gm. Smiłowicze. Mko ma 375 dm. drewnianych (352 w mie­ście i 22 na przedmieściu, zwanem Ta­tarską Słobodą), 1676 mk. (464 chrześcian, 222 mahomet. i 990 żydów), 2 szkółki parochialne męzką i żeńską, szpital, st. pocz., za­rząd policyjny i gminny, sąd. pokoju, meczet, 2 domy modlitwy żydowskie, fabrykę proste­go sukna i kilkanaście małych garbarni tatar­skich. Pomiędzy mieszkańcami znajduje się wielu zdolnych rzemieślników. Żydzi trudnią się drobnym handlem, kramarstwem, młynarstwem i ogrodnictwem. Cerkiew istniała tu od czasów niepamiętnych, atoli po pożogach wojennych w czasie panowania Jana Kazi­mierza, mianowicie w 1668 r., Maryan Ogiń­ski, krajczy litew., ówczesny dziedzic S., fundował

[s. 887]

tu nową, cerkiew p. w. Wniebowzięcia i nadał jej włókę ziemi w uroczysku Sierkowszczyzna (ob. Arch. Sborn. Wil., t. III, str. 185—187). W 1483 r. Michał Ogiński wzniósł z drzewa nową świątynię, a w 1834 r. z gruntu ją odrestaurował ówczesny dzie­dzic Stanisław Moniuszko. Obecnie cerkiew posiada z dawnych zapisów 3 włóki ziemi; przeszło 2000 parafian. Po 1870 r. zbudowa­no nową cerkiew z muru, a nadto trzecią przerobiono z kościoła pomisyonarskiego. Gmina smiłowicka składa się z 14 okr. wiej­skich (starostw), ma 572 osad, 3745 włościan płci męz., którym nadano 10647 dzies. ziemi. Okrąg policyjny smiłowski obejmuje gminy: Smiłowicze, Wierchmień, Hrebionkę, Klinek, Dukorę i Pereżyry. Niegdyś S. z przyległemi Dukarami stanowiły obszerne hrabstwo i wchodziły w skład dóbr baksztańskich, które w części przeszły na biskupów wileńskich, re­sztą zaś władali z kolei Kieżgajłowie, Sapie­howie, Zawiszowie i Ogińscy. W 1665 r. S. były podzielone pomiędzy Marcyanem Ogiń­skim, kraj czym litew., i Krzysztofem Zawiszą, marszałkiem litew., wskutek czego bywały zatargi między właścicielami, a w dokumen­tach S. zwano wtedy Szachnowiczami (ob. Arch. Sbor. Wil., t. III, str. 186). Marcyan Ogiń­ski, kanclerz lit., testamentem z d. 8 paździer. 1688 r. (znajdującym się w arch. Al. Jelskiego w Zamościu) zapisał 8. siostrze swej Hele­nie Andrzej owej Zawiszynie, pisarzowej lit., i synowi jej Krzysztowi, sście mińskiemu, później jednak S. powrócił do Ogińskich. W 1767 r. Marcebella z Ogińskich Zawi­szy na fundowała tu misyonarzy i wzniosła dla nich wspaniały o dwóch wieżach ko­ściół murowany. Następnie superyor ks. Michał Grodzki założył przy kościele kon­wikt dla młodzieży szlacheckiej. Konwikt ten istniał do 1831 r., w którym skaso­wano misyonarzy a kościół zamieniono na parafialny (do 1870 r.). W kościele był cen­ny obraz św. Wincentego, pędzla Szymona Czechowicza, oraz groby rodziny Ogińskich i Moniuszków. Parafią katolicką smiłowicka, liczącą do 1600 wiernych i posiadającą ka­plice w Dworcu i Ubielu, wcielono w części do Koroliszczewic, w większej zaś części do Ihumenia. W 8. pozostała się kaplica na cmentarzu grzebalnym. Ostatnim dziedzi­cem S. z rodu Ogińskich był hetman Michał, który pędząc życie zbytkowne za granicą, zdał całkiem rządy hrabstwa smiłowickiego swym ulubieńcom: Stanisławowi Moniuszcei Franciszkowi Osztorpowi, i ci w 1791 r. stali się właścicielami jego fortuny (ob. Dukora). Moniuszko otrzymawszy przy podziale S., urządził swe dobra znakomicie i w mku osadzał rzemieślników. Pozostawił sześciu synów: Ignącego, Dominika. Józefa, Czesława, Kazi­mierza i Aleksandra, z których Kazimierz odziedziczywszy po ojcu S., założył w nich z wielkim kosztem ogród botaniczny i owo­cowy. Po Kazimierzu wziął S. brat jego Ale­ksander. Aleksander Moniuszko lubując się w architekturze i malarstwie zaczął budować piękny pałac w styla włoskim, lecz nie dokończył i mury te dziń pozostały jako ruina w ogrodzie. Córka Aleksandra Paulina, po­ślubiona Leonowi Wańkowiczowi, marszałko­wi pow. mińskiego, wniosła mu w posagu S. We dworze piękny księgozbiór po Moniusz­kach, archiwa, tudzież wiele arcydzieł sztuki malarskiej, zebranych przez Aleksandra Mo­niuszkę. Między innemi znajduje się tu por­tret Adama Mickiewicza malowany przez Walentego Wańkowicza, przedstawiający poe­tę na Czatyrdahu, rozpowszechniony w miedziorytach. Dobra smiłowickie po wielu parcelacyach i podziałach dziś jeszcze wraz z fol. Horcza mają około 2000 mr., w żyznej glebie, lekko-szczerkowej, łąki wyborne; propinacye, młyny i place przynoszą przeszło 3000 rs.; gospodarstwo porządne. Opis pomieścił Tyg. Ilustrowany z 1873 r. (Nr 306).

A. Jel.