Sławuta

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1889, s. 793-794.

Sławuta, inko fabryczne na obu brzegach Horynia, pow. zasławski, okr. pol. i gm. Sławuta, o 25 w. na płn. od Zasławia i tyleż od Ostroga, przy linii dr. żel. brzesko-kijowskiej, której jest stacyą, pomiędzy Krzywi­nem (o 14 w.) a Szepietówką (o 19 w.), odle­głą o 304 w. od Brześcia i tyleż od Kijowa. S., położona śród obszernych lasów, jest wła­snością i rezydencyą ks. Sanguszków oraz metropolią rozległych dóbr tej rodziny w gub. wołyńskiej. W 1870 r. było tu 695 dm., 3259 mk., w tein 65% żydów, cerkiew, kościół kat. i ewang., 7 domów modlitwy żydowskich, apteka, zarząd okr. policyjnego (stanu), biuro sędziego pokoju, komisarza do spraw wło­ściańskich (mirowego pośrednika), notaryusza, st. poczt, i telegr., kasa pożyczkowa, posia­dająca około 20,000 rs. kapitału. W mku od­bywają się targi co czwartek oraz jarmarki 6 razy do roku. Ks. Roman Sanguszko założył w S. około 1840 r. fabrykę sukna, papiernię i zakład mechaniczny z gisernią i modelarnią; ten ostatni jest dziś własnością firmy war­szawskiej Lilpop, Rau i Loewenstein. Fabry­ka sukna i wyrobów wełnianych z przędzal­nią zatrudnia do 400 robotników i przerabia wełny za 150,000 rs. rocznie, przyczem war­tość wyrobów dochodzi do 400,000 rs. Z ogól­nej ilości wyrobów 2/3 przypada na sukno czarne, reszta zaś na powszechnie znane ze

[s. 794]

swej dobroci sukna niższych gatunków (bur­ki sławuckie). Papiernia (do 60,000 pudów rocznie) zaspakaja głównie potrzeby fabryk cukru w Szepietówce, Kremienczukach i Kłębówce (hr. Potockich); do papki ze szmat do­daje 20% włókien miejscowego oczeretu. Wyrabia też tekturę do krycia dachów. Fa­bryka maszyn wyrabia narzędzia rolnicze, lokomobilo i t. p. za 500,000 rs. rocznie, zatru­dniając około 200 robotników. Są też jeszcze w S. trzy młyny wodne, tartak parowy, bro­war piwny, mydlarnia i fabryka świec. Śród obszernego rynku wznosi się ratusz, w po­dłużną podkowę zbudowany, ze sklepami do­koła. Od strony północnej, na wyniosłem wzgórzu, pałac Sanguszków z piękną biblio­teką a niegdyś i galeryą obrazów, którą do Zastawia przewieziono. Pomiędzy pozostałemi znajduje się tu ciekawy obraz, utwór po­dobno Dolabelli, przdstawiający Żółkiew­skiego z Szujskimi przed Zygmuntem, i drugi, nieznanego pędzla, hetmana litew. Romana Sanguszkę pod Ułą w 1568 r. W bibliotece, liczącej kilka tysięcy dzieł wyborowych, znajduje się wiele rzadkich rękopisów, spis których podał Stecki (Wołyń, I, 353). Doko­ła pałacu nad Horyniem piękny park, na skraju którego kościół paraf, katol. p. w. św. Doroty, z muru wzniesiony w 1822 r. przez ks. Eustachego Sanguszkę na wzór kościoła św. Eustachego w Paryżu, z grobami Sanguszków. Dawny kościół katol. zamieniony został na ewang.-augsburski. Cerkiew prawosł. fundacyi także Sanguszków. W zabu­dowaniach gospodarskich mieściła się do nie­dawna słynna na całą Europę stadnina koni krwi arabskiej. Stado liczyło do 800 koni a jego zarząd wraz ze stajnią na 50 ogierów znajdował się w Sławucie. Pod S., w lesie sosnowym nad Horyniem, miejscowi leka­rze urządzili w 1879 r. zakład leczenia ku­mysem z mleka kobylego. Zakład ten, od ob­jęcia go zwłaszcza w 1884 r. przez dra Dobrzyckiego, rozwija się pomyślnie i corocznie coraz więcej chorych przybywa na kuracyę. W 1887 r. liczba chorych wynosiła 629. Do­bra sławuckie ciągną się z północy na połu­dnie od granic pow. nowogradwołyńskiego i ostrogskiego ku gub. podolskiej, na przestrzeni mniej więcej 90 w. wzdłuż i 30 w. wszerz. Ogólna przestrzeń wynosi około 200,000 mr., z których większa połowa ziemi ornej, resz­ta zaś łąki i lasy; tych ostatnich jest przeszło 60,000 mr. Lasy sławuckie łączą się z jednej strony z lasami krzywińskiemi, z drugiej zaś z szepielowskiemi i połońskiemi. Północną część majątku przecina linia dr. żel. kijowsko-brzeskiej, ze stacyą w Sławucie, a przez śro­dek majątku przechodzi trakt pocztowy, łą­czący Ostróg z Zasławiem i St. Konstantyno­wem. Pod względom administracyjnym do­bra sławuckie podzielone są na trzy klucze: sławucki, zasławski i białogródecki. Klucz sławucki stanowią folw.: Ułaszanówka, Peremysl, Waczów, Janoszówka, Zuków, Puzyrki, Djaków, Mirutyn, Zubowszczyzna, Siomaki, Haraczówka, Chorowiec, Baczmanówka, Kurczyk, Romanów, Mińkowce, Cwietocha i Barbarówka. Klucz zasławski składa się z fol.: Zasław, Lubartów, Przyluka, Łabazy, Soszne, Muhla, Bilczynka, Myslatyn, Kłembówka, Waśkowce, Przyputnie, Mokrzec, Tyszewicze, Zabary, Rypki, Szczurowce i Michnów. Do klucza białogródeckiego należą folw.: Białogródka, Bieleżyńce, Pokoszczówka, Kornica, Dworzec, Teleżyńce, Podlisce, Dosin, Kropiwna, Piłki, Czyżówka, Bisówka, Sosnówka, Giniutki, Suchożyńce, Chrestówka, Tarnawka, Kuźmińco, Polachowa, Romanów, Smorszczki, Krzyworudka, Waśkowczyki, Kuczmanówka i Trusiłówka. Wszystkie pomienione folwar­ki biorą nazwiska od nazw przyległych wsi, z których każda składa się od 30 do 100 i więcej chat włościańskich, Nadto do dóbr sławuckich należą jeszcze następujące wsi: Diatyłówka, Nahaczówka, Hubelce, Paszuki, Dubienka, Romanin, Majdan, Futorek, Krzyżowa Buda, Taszki. Siwki, Holiki, Oczereciana, Ponorka, Kamionka, Wasylowa-Grobla, Radoszówka, Putryńce, Kominy, Chorowica, Krasówka, Iwanówka, Krzywołuka, Bielów, Kondratka, Wydumka, Topory, Toropczyki, Szczurowczyki, Sosnoweczka, Zakrużce, Bel­ki, Pokoszczówka, Markówka i Pryputenka. Ogólnie zaś dobra składają: miasto powiato­we, trzy miasteczka (Sławuta, Białogródka i Kornica) i 95 wsi. Parafia katol., dek. zasławskiego, ma 1623 wiernych. Okrąg policyjny obejmuje gminy: S., Zuków, Korczyki i Szepietówkę. S. należy do nowszych osad a przy­najmniej wszelkie ślady dawniejszego istnie­nia zaginęły w czasie najazdów tatarskich i kozackich, o których świadczy przywilej Au­gusta III w 1754 r. miastu nadany, mocą którego pozwala S. obwarować, zaprowadza prawo magdeburskie, targi tygodniowe oraz dwa jarmarki doroczne i skład białej soli ru­skiej. Prawdopodobnie jednak założenie S. odnieść należy do pierwszej połowy zeszłego wieku. Ziemia na której leży należała nie­gdyś do kompleksu dóbr ks. Ostrogskich. Od polowy zeszłego wieku S. słynęła drukarnią hebrajską (zamkniętą w 1838 r.). W S. uro­dzili się: powieściopisarz Henryk Rzewuski, generał Maciej Rybiński i malarz Włodzi­mierz Łoś (+ w Monachium d. 3 paźdz. 1888 r.). Opisy i widoki S. i zakładu kumysowego pomieścił Tygodnik Illustr. z 1873 r. (t. XI, str. 316) i Kłosy (Nr. 776 i 827).

J. Krz.