Sądowa Wisznia

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1889, s. 361-362.

SądowaWisznia, ras. Sudowa Wysznia, miasto w pow. mościskim, o 17 klm. na wsch. od Mościsk; posiada sąd pow., urz. poczt, i tel., st. dr. żel. Karola Ludwika (o 51 kim. od Lwowa); leży pod 41° 3′ wsch. dłg. od F. i 49° 47′ płn. szer. Na płn. leżą Zagrody, Bortiatyn i Księży Most, na wsch. Dołhomościska, na płd. Dmytrowice i Wołostków, na płd.-zach. Królin, na zach. Tuligłowy. Obszar miasta położony jest w dorzeczu Wisły za pośrednictwem Wiszni, dopł. Sanu. Wisznia wchodzi tu od płd. z Dmytrowic i płynie wzdłuż granicy płd. aż do zabudowań przed­mieścia Kąty, tu skręca na płn., następnie na płn.-zach. i tworzy dalej granicę Tuligłów i Zarzecza. W obrębie miasta przyjmuje od praw. brzegu potok Miejski, wchodzący od wschodu z Dołhomościsk, i pot. Baków, prze­pływający płn.-wsch. kraniec obszaru. Od lew. brzegu wpadają małe strugi, powstające w płd.-zach. strome obszaru. Przy drodze do Wołostkowa sięga punkt jeden 298 mt. (znak triang.). Najniżej leży część płn.-zach. (218 mt. w dolinie Wiszni); dolina pot. Miejskiego wznieś, średnio do 231 mt. Własność więk. (Ant. hr. Bąkowskiego) ma roli or. 245, łąk i ogr. 25, past. 17, lasu 3 mr.; wł. mn. roli or. 1889, łąk i ogr. 241, past. 160, lasu 109 mr. W r. 1880 było w mieście i przedmieściach: Darażów (rus. Durażiw), Dworskie Przedmie­ście (na praw. brzegu Wiszni), Kałużany (na lew. brz. Wiszni), Kąty (Kuty), Lwowskie Przedmieście, Przedmieście Wielkie i w gru­pach domów: Darmałówka i Plebanki: 619 dm. i 3887 mk., 2326 gr.-kat., 424 rz.-kat., 1100 izrael., 37 innych wyznań; 2000 Rusi­nów, 1197 Polaków, 674 Niemców; na obsza­rze dwor. 8 dm., 96 mk. (34 rz.-kat., 36 gr.-kat., 26 izrael.; 83 Polaków, 13 Rusinów). Par. rz.-kat. w miejscu, dekan. jaworowski, dyec. przemyska. Według podania kościół tutejszy założył Kazimierz W. w 1368 r. Dokumenty świadczą, iż parafia istniała już w r. 1393, gdyż był tu pleban Tomasz. Pod koniec XVI w. proboszczem był głośny Mar­cin Krowicki, który ożenił się i szerzył naukę kalwińską. Kościół utracił wtedy swe przy­wileje i fundusze. Dopiero w r. 1612 Zy­gmunt III nadał nowy przywilej, przywraca­jący dawne prawa i posiadłości. Nowy ko­ściół murowany zaczął budować przy schyłku XVI w. Jakub Solikowski, proboszcz miej­scowy; dokończył budowy około r. 1620 jego następca Kasper Rożyński, kanonik przemy­ski. Świątynię tę zniszczył pożar w r. 1785. Do par. należą: Bortiatyn, Dmytrowice, Dołhomościska, Dydiatycze, Kulmatycze, Mokrzany

[s. 362]

Wielkie, Ożomla, Szeszerowice, Wołczyszczowice i Wołostków. W pałacu wła­ściciela dóbr znajduje się kaplica prywatna. W mieście istnieje jeszcze klasztor reforma­tów, założony w r. 1730 przez Jana Siemieńskiego, kasztelana lwowskiego, i Franciszka Zawadzkiego, łowczego kijowskiego, dziedzi­ców Sądowej Wiszni. August II nadał miejsce wolne pod budowę klasztoru. Kościół został konsekrowany w r. 1741 przez Andrzeja Pru­skiego, sufr. przemyskiego, p. w. Niepokal. poczęcia N. M. P. W 1858 r. spłonął kościół zupełnie; z datków dobroczynnych odbudowano go jednak i pokryto blachą (ob. rycinę w Przyj. domowym, Lwów 1860, str. 185). W podziemiach kościoła spoczywają zwłoki fundatora i jego rodziny. Par. gr.-kat. w miej­scu, dek. sądowo-wiszeński, dyec. przemyska. Cerkwie są dwie. Do dekanatu należą parafie: Bortiatyn, Dmytrowice, Dobrzany, Dołhomościska, Mokrzany Małe, Mołoszkowice, Mużyłowice, Nikłowice, Ożomla, Reczyczany, Stojenice, Tuligłowy, Tuczapy, Więckowice, Wołczyszczowiee i Wołczuchy. W mieście jest szkoła etatowa 4-klasowa, mieszana, z językiem wykładowym polskim. Z zakła­dów przemysłowych istnieją: browar, młyn amerykański, mydlarnia, olejarnia. Ludność zajmuje się też wyrobami z drzewa. W XVIII w. wyrabiano wyborne naczynia kamienne; w początkach obecnego wieku rozwinęło się tkactwo lniane i konopne; wyrabiano też po­jazdy (Kołaczkowski, Wiadom. tyczące się przemysłu i sztuki w Polsce, Kraków 1888, str. 179, 180, 478, 500 i 600). Wmieście istnieje fundusz pożyczkowy dla przemysłow­ców i rękodzielników, założony w r. 1868. Majątek zakładowy wynosi 9000 złr. Jest także szpital ubogich, założony w r. 1841 z kapit. zakładowym 496 złr. i 14 morgami gruntu. Pierwotny przywilej erekcyjny mia­sta i wójtowstwa pochodzący z r. 1368, wraz z konfirmacyą królewską na wykupno wójtow­stwa przez Piotra Kmitę, zawiera dyplomataryusz Stadnickiego (rkp. Ossol., Nr. 2264, str. 227). Miasto otrzymywało w ciągu wieków rozmaite przywileje. Wykaz ich podaje rkp. Ossol. (Nr. 2836). I tak na str. 75: „Libertatio oppidanorum de W. a solutione ducillaris cum donatione census aggeralis z r. 1537”; na str. 92: „Privilegium super forum annale z r. 1545”; na str. 110: „Privilegium super institutionem tertii foris annalis z r. 1552”; na str. 148: „Institutio thelonei in oppido W. z r. 1576”; na str. 159: „Confirmatio articulorum sutorum z r. 1578”; na str. 199: „Privilegium super assignationem proventus a sublimatione et propinatione vini cremati provenientis civibus oppidi W. z r. 1639”; na str. 202: „Privilegium super nundi­nas z r. 1653”; na str. 238: „Confirmatio privilegiorum contubernii fabrorum”, „Confirm. privil. contub. Textorum“ i „Confirm. jurium et privilogiorum civitatis“, wszystkie z r. 1765; na str. 239: „Konfirmacyą praw cysze garncarskiej z r. 1766”. W S. W. odbywały się generalne sejmiki wojew. ruskiego. W pobliżu miasta znajduje się mogiła zwana pospolicie „Kopcem tatarskim”. Powiastkę osnutą na tle podania o tej mogile p. t. „Der Tartarenhuegel bei S. W.” czyt. w czasop. „Galizien” (Lemberg 1840, Nr. 40, 41, 42). Sejmik w S. W. dostarczył osnowy znanemu poematowi W. Pola. Krótkie opisy S. W. podało „Słowo” (Lwów 1864, Nr. 74 i 1875, Nr. 25).

Lu. Dz.