Raszków

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1888, s. 533-534.

Raszków1.) mko przy ujściu strugi Raczkowej Doliny do Dniestru, pow. olhopolski. w pobliżu granicy pow. bałckiego, w 3 okr. pol. (Pieszczanka), gm. i par. Raszków, st. p. Krute, o 50 w. na płd.-zachód od Olhopola, 273 w. od Kamieńca a 25 w. od st. dr. żel. kijowsko-odeskiej Kodymy, ma 428 dm., do 2500 mk., w większej połowie żydów, 5 mły­nów, 1496 dz. ziemi włość, 4327 dz. dwor­skiej wraz z Katerynówką, 2 cerkwie, kościół ormiańsko-katol., zarząd gminy, synagogę, 6 garbarni, 26 targów, szkołę miejską, st. poczt., przystań na Dniestrze (roczny ruch towarów wynosi 35,120 rs.), przeprawę promem przez Dniestr do Bessarabii, aptekę, 158 rzemieślni­ków. W skałach nad Dniestrem wykute są obszerne jaskinie, przemieniane w zimie na wygodne owczarnie. Na stokach znajdują się winnice, dające do 1000 wiader wina rocznie. W okolicy znajduje się kamień wapienny, cio­sowy, młyński, na brusy i toczydła oraz margiel, glina i piasek do robienia szkła. Jedna z cerkwi p. w. św. Trójcy, wzniesiona w 1760 r. i uposażona 40 dz. ziemi, ma 1131 parafian, druga zaś, p. w. N. M. P., wzniesiona w 1740 r., ma 740 wiernych i 46 dz. ziemi. Kościół orm.-katol. p. w. św. Kajetana, wymurowany w 1749 r. przez ks. Lubomirskiego (podług rubrycelli, w 1786 r. zaś kosztem kś. Józefa Krzysztofowicza podług Marczyńskiego) a w r. 1791 przez arcyb. lwowskiego Tymanowicza konsekrowany. Par. kat. dekan. bałckiego, ma 1087 wiernych i kaplicę w Zahnitkowie. Do par. raszkowskiej, rozciągającej się od wscho­du na zachód na 40 w., a z południa ku pół­nocy na 25 w., oprócz R., należą mka Kamion­ka i Zahniatków i wsie: Aleksiejówka, Biłocz, Chrustowa, Jurydyka, Kajetanówka (Teklówka), Katerynówką, Księdzówka (Raszkowska Słobódka), Kużmin, Oknica, Podejmą, Podejmica, Sewerynówka, Stroińce, Studenna, Waladynka i Wodyturkuł. Do gminy raszkow­skiej należą: R., Aleksiejówka, Basztanków, Katerynówką, Księdzówka, Podejmą, Podejmica, Stroińce, Waladynka i Zahnitków, w ogóle 10 okr. wiejskich (starostw), mających 1782 osad, 10976 mk. włościan (5406 męż. i 5550 kob.). ziemi należącej do włościan 12632 dz. (ornej 8215 dz). Oprócz tego w obrębie gminy zamieszkuje 2454 osób innych stanów i znajduje się 16376 dz. ziemi rządowej i pry­watnych właścicieli (7268 dz. ornej), w ogóle więc gmina obejmuje 13420 mk. i 29008 dz. przestrzeni (15483 dz. ornej). Mko założone przy końcu XVII w., należało początkowo do Zamoyskich. Włość raszkowska składała się z miasta i 10 wsi a dochód z niej w 1682 r. wynosił do 140,000 złp. Barbara Zamoyska wniosła jako wiano wraz z całą Szarogrodczyzną, składającą się z 39 miast i 136 wio­sek, w dom Koniecpolskich. Miasteczko było wówczas dość ludno, osiadłe przez zamożnych. Wołochów, Greków i Ormian, którzy trudnili się rozległym handlem, wyrabiali wyborne safiany i utrzymywali stada koni. Aleksander Koniecpolski, wwoda sandomierski, wypuścił R. Domnie Rozandzie, córce wojewody woło­skiego Bazylego Lupula, wdowie po Tymoszku Chmielnickim, w zastaw za 60,000 złp. Następnie mieszkał tu w zameczku Duka, władca księstwa niemirowskiego z ramienia Turcyi. W czasie rozruchów kozackich a na­stępnie wojen tureckich, miasto bardzo ucier­piało. Po traktacie karłowickim w 1703 r. dobra te wróciły do Koniecpolskich i wkrótce przeszły w posiadanie Lubomirskich. Chociaż znacznie już upadłe, liczyło mko w 1775 r. jeszcze 65 domów w mieście i 255 na przed­mieściach. W czasie działu majątków Stani­sława Lubomirskiego w 1776 r. między 4 je­go synami, klucz raszkowski składał się z mia­sta i 15 wsi, a dochód z niego określony był na 84,700 złp. Po upadku Rzpltej cesarzowa Katarzyna kupiła tę majętność, przejąwszy 500,000 czerw. zlot. długu w banku holenderskim,

[s. 534]

zaciągniętego przez Aleksandra Lubomirskiego. “Według wykazów rządowych było wtedy w całym kluczu 15,000 dz. ziemi, z tych 5000 dz. z Raszkowem cesarz Paweł darował b. namiestnikowi izasławskiemu (Wołyń) Tutolminowi, wzamian za klucz brusiłowski, który zwrócony był Czackim. Syn namiestnika Aleksander usunął Ormian, którzy przenieśli się do Lwowa i Kamieńca, a z nimi znikł handel i miasto upadło jeszcze więcej. Przez wnuka generała Raszków sprzedany na publicznej licytacyi, nabyty został przez Barszczewskiego, wnuczka którego około 1860 r. zmarła w Kamieńcu prawie w nędzy. Ostatni z Barszczewskich, znany filantrop, zmarły przed kilku laty w Franzensbadzie, zostawił R. w posiadaniu siostry swojej l-movoto Jurjewiczowej, 2-do voto Rodokonaki.

Dr. M.