Orsza

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1886, s. 598-604.

Orsza, u latopisców ruskich Rsza, mto pow. gub. mohylewskiej, niegdyś mto pow. woje­wództwa witebskiego, leży po obu stronach Dniepru i wpadającej do niego w samem mie­ście rzki Orszycy al. Orszanki, pod 54° 31′ płn. szer. a 48° 7′ wsch. dłg., o 76 w. ku płn. od Mohylewa, w takiej samej odległości od Witebska, a o 2 1/2 w. od st. Orsza, drogi żel. moskiewsko-brzeskiej, przy szosie petersbur­sko kijowskiej. St. dr. żel. Orsza znajduje się pomiędzy st. Kochanowo i Osinówką, o 520 w. od Brześcia a 503 w. od Moskwy. Pod wzglę­dem położenia topograficznego mto dzieli się na trzy części. Jedna z nich położona jest na lewym brzegu Dniepru, druga, najlepiej zabu­dowana, pomiędzy Dnieprom i Orszycą, trze­cia zaś na prawym brzegu Orszycy. Pierwsze dwie części połączone są z sobą za pomocą przeprawy promem przez Dniepr, druga zaś trzecią za pomocą stałego mostu na Orszycy. Położenie Orszy przedstawia prześliczną pano­ramę, zwłaszcza od strony cmentarza żydow­skiego, znajdującego się na wyniosłym pra­wym brzegu Orszycy. Przez środkową część miasta przechodzi szosa kijowska. W 1880 r. było w O. 22 dm. murów, i 815 drewn. (z tego 406 należących do chrześcian i 431 do żydów), 5025 mk. (2606 męż. i 2419 kob.), w tej licz­bie 1321 prawosł., 220 katol. i 2484 żydów. Dalej znajdują się w O. 3 cerkwie, z których dwie murowane, monaster męski Pokrowski z murów, cerkwią, kościół kat. murów., syna­goga drewn., 10 domów modlitwy żydowskich, z których 1 murów.; 77 sklepów murów, i 96 drewn., 5 zakładów naukowych, mianowicie szkoła duchowna (8 nauczycieli i 74 uczniów), szkoła miejska 3-klas. przekształcona w 1878 r. ze szkoły powiatowej (w 1883 r. 5 nauczy­cieli i 103 uczniów), szkoła paraf., założona w 1821 r., z oddziałem żeńskim od 1865 r. (3 nauczających, 53 chłopców i 40 dziewcząt), pensya prywatna żeńska 2-klasowa, założona w 1870 r. (40 dziewcząt) i szkoła prywatna 2-klas. dla dziewcząt żydowskich, założona w 1878 r. (2 nauczycielki i 31 dziewcząt). Poprzednio do 1822 r. utrzymywali w O. szkołę jezuici, którą, po ich skasowaniu, oddano pod

[s. 599]

zarząd dominikanom. Przy szkole tej był kon­wikt na 11 uczniów. W 1825 r. odebrano szko­łę dominikanom i zamienioną ją na świecką. Do obsługi sanitarnej mieszkańców znajduje się lekarz, 2 felczerów, akuszerka, szpital na 30 łóżek i apteka, mająca 2274 rs. rocznego obrotu. Oprócz władz powiatowych, znajduje się w O.: zjazd sędziów pokoju okręgu orszańskiego, opieka szlachecka na trzy powiaty, biuro towarzysza prokuratora gubernialnego, zarząd żandarmski po w. orszańskiego i sieńskiego, zarząd akcyzy 2 okręgu, stacya poczt, i telegr. Do mta należy młyn wodny, zbudo­wany przy ujściu Orszycy i przynoszący do 1000 rs. dochodu rocznego. Oprócz tego z za­kładów przemysłowych znajdują się w mie­ście: 3 garbarnie (zatrud. 6 ludzi, wypraw. 530 sztuk skór i mające około 1100 rs. docho­du); fabryka kolb do broni (zatrud. 5 ludzi, wyrąb. 15200 sztuk i mająca 10336 rs. docho­du); 2 trzepalnie pieńki (zatrud. 150 ludzi, przerab. 30000 pud. pieńki i mające 33000 rs. dochodu); 2 młyny do kory łozowej (2 robot., 600 pud. prod. i 120 rs. dochodu); l browar (zatrud. 3 ludzi, wyrąb. 2000 wiader piwa, dający 625 rs.); 2 krupiarnie (2 robot., 200 rs. dochodu); 2 fabr. drożdży (4 robot., prod. 560 pud., 950 rs. dochodu); 2 cegielnie (18 ludzi, 220,000 sztuk cegły, 2200 rs. dochodu). Nad­to pod mtein znajduje się 5 pieców wapien­nych, zatrud. 70 ludzi, produk. 89250 czet w. (po 8 pudów) i dających 13680 rs. dochodu. W ogóle w O. jest 20 fabryk, zatrudniających 12 majstrów i 251 robot, i dających 62211 rs. czyli średnio na jedną fabrykę 3110’ 55 rs. dochodu rocznego. Rzemiosła przeważnie po­zostają w ręku żydów, w ogólnej bowiem licz­bie 464 rzemieślników, jest prawie do 383 żydów. Dorocznie odbywa się jeden nieznacz­ny jarmark w dzień ś. Mikołaja (9 maja), obro­ty handlowe na którym dochodzą do 10000 rs. Na tutejszej przystani na Dnieprze średnio w ciągu 10 lat (1872-1883 r.) naładowano na 100 statków 327,350 pudów towaru, war­tości 106,200 rs., wyładowano zaś z 11 sta­tków 42220 pud., wartości 29320 rs.; nadto na 31 tratew naładowano 34600 sztuk drzewa, wartości 14300 rs. Pomimo dogodnych środ­ków komunikacyjnych (szosa, droga żelazna i żeglowna rz. Dniepr) handel stoi na niskim stopniu i roczny obrót nie przenosi 300,000 rs. Przed kilkudziesięciu laty ożywiał nieco Orszę handel wapnem, którego sprzedawano rocz­nie za 200-300,000 rs. O znaczeniu handlu dają wyobrażenie następujące cyfry: w 1881 r. wykupiono 87 świadectw gildyjnyeh, 82 świadectw dla członków rodzin kupieckich, 230 na handel detaliczny, 113 dla subiektów i 102 na prowadzenie przemysłu mieszczań­skiego. Z cerkwi najdawniejszą jest cerkiew drewniana ś. Eliasza proroka, na lewym brze­gu Dniepru, podług podania wzniesiona przez ks. Zofią Juriewiczównę w 1505 r., na miej­sce spalonej, fundowanej około 1460 r. przez króla Kazimierza I na pamiątkę uratowania małżonki jego Elżbiety, która kąpiąc się 20 czerwca, w dzień proroka Eliasza, o mało nie utonęła. Kościół paraf. kat. murowany, p. w. ś. Józefa Oblubieńca, wzniesiony został w 1819 r. staraniem dominikanów. W kościele tym znajdują się dwa portrety pierwotnego funda­tora ks. Druckiego Sokolińskiogo i jego żony, pendzla Szmuglewieza, będące prawdopodobnie kopią współczesnych im obrazów. Par. kat., dek. orszańskiego, archidyec. mohylewskiej, ma 2082 wiernych. O. jest jednym z dawniejszych grodów wschodniej Słowiań­szczyzny, początkowo pograniczny gród wa­rowny w ziemi Krzywiczan Mohylewskich. Kronikarze ruscy wspominają o niej po raz pierwszy pod 1066 r. w opisie wojny pomię­dzy w. księciem kijowskim Iziasławem a księ­ciem połockim Wsiesławem, podczas której ostatni wzięty został do niewoli „na Rszy u Smolińska”. Wyraźniejszą wzmiankę znajdu­jemy pod 1116 r. w opisie wojny Włodzimie­rza Monomacha z Glebem Wsiesławiczem Miń­skim, podczas której Wiaczesław, syn Mono­macha, „wzia Rszu i Kopys” i pojmał do nie­woli ks. Grleba. Pod koniec XII w. O. nale­żała do Litwy i w 1190 r. nadaną była Ginwiłłowi, synowi w. ks. litew. Mingajły, który umarł w O. 1109 r. W 1235 r. wraz z całą Białorusią przypadła ks. Ryngoldowi, po jego zaś śmierci, wraz z Rohaczewem, stała się udzia­łem wnuka jego Dowmunda. Podług dziejopisów litewskich zdobył to miasto Światosław, ks. smoleński, w 1386 r., lecz Witold, w. ks. litewski, do którego państwa należało, zaraz je odzyskał, rozbiwszy wojsko Swiatosława pod Mścisławiem. Podczas oblężenia O. i jej okolice straszliwemu uległy spustoszeniu, Światosław bowiem, podług słów kronikarzy ruskich, znęcał się „jak bezmyślne zwierzę”. O. wchodziła wówczas w skład dzielnicy wi­tebskiej, lecz w 1395 r. przyłączoną została do posiadłości wielko książęcych. Około 1396 r. bojarowie smoleńscy znowu samowolnie miasto najechali, wygnawszy z włości oko­licznych właścicieli, przez kr. Władysława Ja­giełłę ustanowionych. Rychło to jednak Wi­told uskromił, wygnawszy z miasta i powiatu bojarów, a podżegacza tych rozruchów, jakie­goś kn. Jana Michajłowicza, ściąć kazał w O. W 1435 r. miasto zapłaciło ogromną kontrybucyą za udzieloną pomoc głośnemu wichrzy­cielowi ks. Świdrygielle w wojnie przeciwko królowi Władysławowi III. Ważniejszego znaczenia dosięgła O. pod koniec XV w., t. j. od czasu rozpoczęcia długoletnich nieporozumień i

[s. 600]

walk pomiędzy Polską i Litwą a w. ks. moskiewskiem. W 1500 r. ks. Aleksander ogrodził O. ścianą drewnianą i wzmocnił sta­rożytny zamek murowany, znajdujący się u ujścia Orszycy, mimo to jednak wojaka mo­skiewskie zajęły miasto w 1502 r.; wróciły go znowu Litwie po zawarciu pokoju. Wkrótce jednak wybuchła na nowo wojna i w. ks. Wasili Iwanowicz zajął znaczną część Litwy; O. jednak, której Zygmunt I zapewnił przywileje miejskie, oparła się jego silu. Tu także w dzień ś. Małgorzaty 13 lipca 1508 r., tenże król na czele wojsk koronnych, od Mikołaja Firleja dowodzonych, i hufców litewskich, od­niósł zupełne zwycięstwo nad kn. Michałem Glińskim oraz wspierającem go wojskiem moskiewskiem pod wodzą wojewody kn. Szczeni i kn. Szemiakina. Ale jeszcze świetniejszą walka zaszła niedaleko ztąd nad rz. Kropiwną d. 8 września 1514 r., w której Konstanty ks. Ostrogski, hetman w. lit., mając pod sobą Je­rzego Radziwiłła, Jana Swierczowskiego nad Polakami, a Wojciecha Sampolińskiego nad dworem królewskim przełożonych, na głowę poraził bojara Iwana Czeladina i kn. Bułhakowa-Golicę, którzy z całym obozem, wszystkiemi działami i chorągwiami i mnóstwem wojska dostali się do niewoli, 30,000 pole­głych na polu bitwy straciwszy. Chociaż dziś w podaniach miejscowych zgasła pamięć tej bitwy, jednakże z wielkiej liczby mogił lasem porosłych, ale śród pól uprawnych sypanych, wnieść można, że główne spotkanie miało miej­sce między wsiami Horodnią a Antowilem. W czasie panowania cara Iwana Groźnego O. i jej okolice niejednokrotnie pustoszone były przez wojska moskiewskie, i tak w 1534 r. przez bojara Telepniewa. w 1535 r. przez Szujskiego, w 1563 przez kn. Kurbskiego i wreszcie w 1564 i 1580 r. Ha początku 1564 r., kiedy kn. Piotr Szujski z Połocka, a Oboleńscy z Wiazmy z wielkiemi siłami wysłani przez Iwana Groźnego, podstąpili pod O., Mi­kołaj Radziwiłł, hetman w. lit., polecił sście orszańskiemu Pilonowi Kmicie Czarnobylskie-mu straż zamku i pilne uważanie na obroty Oboleńskich, sam zaś zwabiwszy ku sobie Szujskiego, walne nad nim odniósł zwycięstwo na polu Iwańskiem między O. a Ułą. Wów­czas Kmita uderzywszy z Ościkiem na obóz Oboleńskich, o ostatnią ich klęskę przyprawił i ogromną zdobycz zabrał. W ogóle od czasu zajęcia Smoleńska przez Rossyan O. otrzymała znaczenie ważnej twierdzy pogranicznej, w któ­rej znajdowała się zawsze silna załoga, dobrze zaopatrzona we wszelkie zapasy wojenne. Ró­wnież i podczas wojen za czasów Samozwań­ców O. była punktem zbiorowym dla wojsk udających się do Moskwy i w ogóle podstawą wszelkich przedsięwzięć wojennych. W sku­tek ciągłego przechodu wojsk przez O. oraz wynikłego w tym czasie powietrza morowego, miasto poczęło bardzo upadać i dla tego w 1611 r. król Zygmunt III oswobodził mieszkańców na lat 4 od wszelkich podatków i powinności a w 1620 r. nadał O. prawo magdeburskie przyczem wyjątkowo oswobodził mieszczan od powinności dawania podwód pod gońców kró­lewskich i moskiewskich oraz dozwolił im osiedlać się pod samymi wałami zamkowymi, Wówczas też nadany został miastu herb z wy­obrażeniem krzyża z półksiężycem u podnóża. Dożywotnim wójtem mianowany został Ale­ksander Sapieha, dotychczasowy ssta orszański. Następnie ustanowiono w O. sąd cywilny powiatowy, do którego należały msca: Mohy­lew, Bychów, Czausy, Kopyś, Borysów i część pow. lepelskiego. W O. zbierał się także, po­czynając od 1500 r., sejmik prowincyonalny. W 1654 r. wojska rossyjskie po zajęciu wielu miast w Mohylewszczyznie, doznały początko­wo silnej klęski pod O., później jednak, od­niósłszy zwycięstwo nad hetmanem Radziwił­łem, zajęły miasto, spustoszywszy zupełnie jego okolice. Polacy odebrali O. w 1661 r. i, widząc upadek miasta, postanowieniem sejmowem uwolnili znowu mieszkańców na lat cztery od wszelkich podatków i powinności. W początku XVIII w., podobnie jak i wszyst­kie inne miasta Mohylewszczyzny, ucierpiała wielce Orsza od ciągłych przechodów wojsk w czasie wojny północnej. W bieżącym stule­ciu d. 6 lipca 1812 r. zajął ją oddział wojsk francuskich pod wodzą gen. Colberta, który pochwycił znaczne zapasy mąki, owsa i amunicyi, pozostawione przez wojska rossyjskie. Francuzi przerzucili przez Dniepr dwa mosty, które na lewym brz. obwarowali przyczółkami. Odstępując z pod Moskwy Napoleon przybył do O. ze starą gwardyą 7 list., poczem nadciągnęły resztki korpusu marszałka Neya; w kilka dni jednak pod naporem kozaków hr. Płatowa Fran­cuzi opuścili O., zniszczywszy obóz, pon­tony, prawie wszystkie swoje zapasy i zapa­liwszy miasto. Płatów ugasił pożar, zabrał 26 dział, do 2500 sztuk broni w arsenale i znajdujących się w orszańskim lazarecie jeń­ców, pomiędzy którymi było przeszło 50 ofi­cerów. Po przyłączeniu Białorusi do Rossyi w 1772 roku O. naznaczona było początkowo miastem prowincyonalnem prowincyi orszańskiej a od 1797 r. mtem powiatowem. Plan mta zatwierdzony był pierwotnie w 1778 r. a nowy w 1848 r. Jako herb otrzymało mto w 1781 roku tarczę na połowę przedzieloną, w górnej części której znajduje się połowa her­bu państwa, w dolnej zaś, w polu błękitnym 5 strzał. Orsza uderzała wielką ilością kościo­łów i klasztorów. Samych katolickich znajdo­wało się pięć murowanych i dwa drewniane.

[s. 601]

Jezuitom kolegium fundował r. 1612 z kośc. św. Michała Zygmunt III, za przyczynieniem się Lwa Sapiehy, który płac gdzie przedtem stał zbór kalwiński dla nich nabył. Nastę­pnie w 1690 r. wymurował dla nich Jan So­bieski własnym nakładem kościół i wielki dwu piętrowy gmach na kolegium; oraz uposażył ich dobrami. Między innemi uposażeni oni zostali dobrami Faszczówką (obecnie w pow. boreckim) z 2000 dusz włościan. Jezuici utrzymywali tu szkoły i parafią. Bernardyni, fundowani za Władysława IV, z dwoma ko­ściołami: drewnianym i murowanym. Założy­cielem ostatniego, pod wezw. N. M. P. Aniel­skiej, był Andrzej Młocki, starosta orszański, w r. 1636. Franciszkanie z kościołem muro­wanym pod tyt. Narodzenia Matki Najświę­tszej, kosztem niejakiego Kotkowskiego w r. 1680. Dominikanie z kościołem drewnianym pod wezw. śś. Aniołów Stróżów, fundacyi ks. Hieronima Albrychta Druckiego-Sokolińskiego, ssty łuczanowskiego, 1650 r. Trynitarze z kościołem ś. Trójcy, zbudowanym r. 1714 przez Adama i Władysława Sakowiczów. Ba­zylianie, których cerkiew murowaną, pod na­zwaniem Opieki Matki Boskiej, wzniósł staro­sta Jan Lepkowski 1758 r. Klasztory żeńskie drewniane były dwa: maryawitek i bazylianek, ostatni zbudowany r. 1642 przez Antoniego Sielawę, metropolitę unickiego, z cerkwią także drewnianą Opieki Matki Boskiej. Klasz­tory jezuitów, bernardynów, trynitarzy i ba­zylianów zostały zamknięte w 1831 r. Ko­ściół jezuicki został rozebrany, w obszernym zaś klasztorze urządzono więzienie. Kościół bernardynów oddano pod rozporządzenie za­rządu wojennego a klasztor przerobiono na pomieszczenie szpitala okręgowego. Kościół trynitarski przerobiony został na sobór prawosła­wny a w klasztorze pomieszczono szkołę po­wiatową. Kościół bazyliański przerobiono na monaster męzki Pokrowski a w zabudowaniach klasztornych pomieszczono szkołę duchowną. Kościoły skasowanych klasztorów dominikań­skiego i franciszkańskiego pozostawione były duchowieństwu katolickiemu. Z nich kościół franciszkański zamknięty został ostatecznie w 1863 r. a w zabudowaniach jego pomiesz­czono początkowo komendę inwalidów a nastę­pnie areszt; kościół zaś dominikanów istnieje dotychczas jako paraf. Oprócz świątyń katol., znajdowało się oddawna kilka cerkwi wscho­dniego wyznania, z których pierwszą soborną, Narodzenia Maryi, wymurowali parafianie w 1681 r. za pomocą ks. Druckiego Sokolińskiego; druga parafialna drewniana, z tyt. Zmartwychwstania Pańskiego, powstała z ofiar pobożnych r. 1757; trzecia, również parafial­na, ś. Mikołaja, jest najdawniejszym kościo­łem chrześciańskim w Orszy, ale początek jej niewiadomy. Za Dnieprem wznosi się inna cerkiew drewniana Eliasza proroka, przez ks. Zofią Juriewiczówną zbudowana r. 1505. Prócz tego na cmentarzach prawosł. znajduje się cer­kiew Jana Bohosława o jednym ołtarzu, wznie­siona w 1790 r. przez Jana Ciechanowicza, i druga mała cerkiew drewniana Ofiarowania N. M. P., fundowana w 1782 r. ze składek pa­rafian. W odległości dwóch wiorst od mia­sta, w kierunku ku Mohylewu, przy ujściu do Dniepru rzki Kuteinki, znajdują się dwa jesz­cze monastery prawosławne, męzki i żeński, znane pod nazwą Kuteińskich. Męzki, Bohojewleński, fundował w 1623 r. Stetkiewicz. wraz z żoną swą księżniczką Sołomerecką, żeński zaś, Uspeński, w 1631 r. tenże sam Stetkiewicz z matką swą księżniczką Ogińską z domu. Car Aleksy Michajłowicz uposażył te monastery daniną i dochodem pieniężnym z majętności smoleńskich, do siebie należących. Miasto było niegdyś otoczone wałem ziemnym i miało jeszcze w XVII w. wielki murowany zamek. Opis podał Tygodnik Ilustrowany z 1878 r., No 273.

Orszański powiatzajmuje północno-wschodnią część gub. mohylewskiej i graniczy od płn. z pow. witebskim, od wsch. z gub. smoleńską, od płd. z pow. boreckim, od zachodu zaś z sieńskim i podług pułkownika Strelbickiego ma rozległości 4831’8 w. kw., czyli 9986 mil kw. al. 5498’7 kim. kw., co czyni 503315 dzies. Podług pomiarów mier­niczych rozległość powiatu wynosi 479196 dzies., czyli o 24119 dzies., t. j. 4’79% mniej; w tern znajduje się 115269 1/2 dzies. gr. om, i ogr., 51091 łąk, 185319 lasów, 127316 pastwisk, zarośli i nieużytków. Powierzchnia powiatu przerżnięta jest od wschodu ku płd.-zach. szeregiem wzgórz, będących przedłuże­niem płaskowzgórza Wałdajskiego i stanowią­cych dział wodny pomiędzy dopływami Dnie­pru i Dźwiny Zachodniej. Wzgórza te prze­chodzą z gub. smoleńskiej pomiędzy mkami Rudnią i Mikulinem, po za Babinowiczami gi­ną w błocie Weretejskiem, występują na no­wo około wsi Dubińce i Kamionki, przechodzą dalej na granicy pomiędzy powiatami: orszańskim, horeckim i sieńskim, około wsi Palkowicze, Smolaki, Kozie Górki i Obczuhi i giną znowu w obszernych błotnistych lasach. Najwyżej wzniesione punk ta w pow. orszańskim, i w ogóle w całej gub. mohylewskiej, znajdują się około Weretejskiego błota, gdzie bezwzglę­dna wysokość dochodzi od 800 do 900 stóp. Podług Blaziusa mto Babinowicze ma 640 st. bezwzględnej wysokości. Północne stoki dzia­łu wodnego pokryte są jeziorami i błotami. Grunta w powiecie są gliniaste (w gminach lubawieckiej, dobromyśleńskiej i Wysockiej), lub gliniasto piaszczyste, chociaż znajdują się znaczne przestrzenie piaszczyste, zwłaszcza

[s. 602]

w gminach: mikalińskiej, serokorotniańskiej i starotołoczyńskiej. Pod względem geologicz­nym występują w powiecie obnażenia formacyi dewońskiej, zwłaszcza w folw. Chołownie, w pobliżu Orszy, we wsi Kobylakach i w mie­ście Orszy na brzegu Dniepru i Orszycy. Wy­borne wapno znajduje się w okolicy Orszy nad brzegiem Dniepru. Pokłady wapienia two­rzą tutaj słoje do 2 sąż. grube, znajdujące się w głębokości 3 – 5 sąż. na pokładzie piasku i również piaskiem przykryte. Z wydobywa­nego kamienia wypiła się rocznie od 150 – 200 tysięcy pudów wapna, wartości od 25 – 30000 rs. Torf znajduje się prawie we wszy­stkich bagniskach. Ruda żelazna błotna do­bywa się w dobrach Horbowo. W powiecie jest także wiele źródeł żelazistych, jak w po­bliżu mka Luba wieże, w uroczyskach Sienne, i Żelaźnica, dalej w pobliżu wsi Filipowszczyzna, Słowenia, Iwanek i nakoniec pod folw. Dworzyszcze. Główną rzeką w powiecie jest Dniepr, który płynie tutaj wąską doliną, ma­jąc urwiste brzegi, w kierunku zachodnim do Orszy. Szerokość Dniepru wynosi w powie­cie od 25 do 30 saż.; żegluga powyżej Orszy jest nieznaczną. Do Dniepru z południowego skłonu wyniosłości uchodzi kilka rzeczek i strumieni, z których ważniejsze: Berezyna, Olsza i Orszyca, wpadające do Dniepru od prawego brzegu. Z dopływów Dźwiny Zach. bierze w powiecie początek Łuczesa ze swemi dopływami Mosza, Czernicą i Suchodolem. W powiecie znajduje się 39 jezior, zajmują­cych w ogóle 2522 dzies., czyli 24″21 w. kw. Podług obliczeń pułk. Strelbickiego jeziora zajmują tylko 17’9 w kw. Najważniejsze z nich: Orzechy (416 dzies.), Rutowiecz (do 400 dz.), Dziewino (390 dz.), Sierokorotniańskie (236 dz.), Zaozierskie (218 dz.), Babinowickie (do 130 dz.) i Ordyszewskie (około 104 dzies.). Bagnisk znajduje się 696, zajmu­jących 37740 dzies. czyli 7’49% całej prze­strzeni, w tej liczbie 8 mających przeszło po 1000 dzies., 44 przeszło po 100 dzies., 124 po 25-100 i 520 przeszło po 1 dzies. Z bagnisk tych najważniejsze: Weretejski moch (3450 dz.), Charkowo (do 3500 dz.), Borysowo (do 5000 dz.), Radomski moch (3750 dz.), Buk (do 2300 dz.), Wielkie (Bolszoje, do 1500 dz.) i Leśny moch (3560 dz.). Przemysł słabo roz­winięty, w całym bowiem powiecie (za wy. jątkiem Orszy) znajduje się 68 fabryk, zatru­dniających 413 robotników (w tej liczbie 216 prawosł., 85 kat., 70 ewang. i 42 żydów) i produkujących za 138580 rs. rocznie, czyli średnio na 1 fabrykę za 2037-94 rs. Gorzelni jest 6, zatrudniających 42 ludzi (6 majs. i 36 robot.), przerabiających dziennie 251 pudów mąki, produkujących 1,636,343° spirytusu, z dochodem 3328 rs. Dalej znajduje się w po­wiecie: 14 garbarni, zatrudn. 29 ludzi, z do­chodem 9580 rs.; 19 foluszów, zatrudn. 19 ła­dzi i mających 1318 rs. dochodu; 5 zakładów do pędzenia smoły, dziegciu i terpentyny, zatrud. 19 ludzi i mających 7300 rs. dochodu; 1 młyn do kory łozowej, dający 750 rs. doch.; 1 tartak, zatrudn. 3 ludzi i dający 1200 rs. dochodu; 1 fabryka oleju, zatrudn. 2 ludzi i dająca 130 rs. dochodu; 18 kaszarni, zatrudn. 36 ludzi i dających 9540 rs. dochodu; 1 młyn krupczatny, zatrudn. 13 ludzi i dający 2000 rs. dochodu; 3 fabr. krochmalu, zatrudn. 43 ludzi i dające 16000 rs. dochodu; 4 cegielnie, za­trudn. 31 ludzi i dające 2660 rs. dochodu; 1 fabryka odlewów żelaznych, zatrudn. 7 ludzi i dająca 1187 rs. dochodu; 1 fabryka gwoździ i drutu, zatrudn. 73 ludzi i dająca 50976 rs. dochodu; 2 fabryki zapałek, zatrudn. 79 ludzi i dające 12125 rs. dochodu i 1 fabryka papie­ru, zatrudniająca 29 ludzi i dająca 4100 rs. dochodu. Młynów wodnych i wiatraków w 1881 r. było w powiecie 77, zatrudniały one 182 robot, i dawały 44458 rs. dochodu; zmielono w nich 856940 pudów al. 171388 czetw. zboża. Jeden młyn przypada na 1338,27 mk. Rzemieślników było 498 w powiecie (oprócz Orszy), w tej liczbie 459 żydów. Prze­mysłem domowym zajmuje się 4548 i ma z te­go 93576 rs. zysku rocznie. Z gałęzi przemy­słu domowego najwięcej osób poświęca się: produkcyi przędzy i tkanin lnianych 2360 osób, zarąb. 12000 rs., obróbce pieńki 770 osób, zarąb. 2000 rs., krawiectwu 207 osób, zarąb. 11377 rs., szewetwu 197 osób, zarąb. 18791 rs., obróbce drzewa 611 osób, zarąb. 22102 rs., garncarstwu 98 osób, zarąb. 2080 rs., kowal­stwu 102 osób, zarąb. 11595 rs. Handel nie­znaczny i w ogóle, podobnie jak w całej gub. mohylewskiej, znajduje się w ręku żydów i koncentruje się przeważnie w Orszy i Lubawiczach (89 sklepów, z obrotem rocznym do 40000 rs.). W 1881 r. znajdowało się w po­wiecie 6 hurtownych składów trunków, 217 zakładów opłacających patenty i 246 potaje­mnych, czyli w ogóle 1 szynk wypada na 223 mk. al. na 10’4 w. kw. Koni w 1871 r. było w powiecie 37710 sztuk, czyli 7’8 na 1 w. kw., z tego 9’8 % należy do obywateli a 88’2 do włościan; koni rosłych, mających przeszło 1 arszyn i 14 werszków, było 28’9%. Podług danych z 1864 r. było w powiecie 61293 sztuk bydła rogatego, 341755 sztuk owiec zwyczaj­nych, 2459 owiec rasy poprawnej, 33407 świń i 3032 kóz. W1881 r. było 1000 ułów pszczół, dających 350 pudów miodu i 23 pudy wosku. Z ogólnej przestrzeni powiatu należy: do rzą­du 11157 dzies. (107 dz. gr. or. i ogr., 13 łąk, 11009 lasu, 28 pastw, i nieuż.); do cerkwi i monasterów 3529 dz. (1412 gr. or. i ogr., 570 łąk, 1037 lasu, 510 pastw, i nieuż.); do

[s. 603]

miast 3809 dzies. (2224 gr. or. i ogr., 92 łąk, 1109 lasów i 384 pastw, i nieuż.); do właści­cieli prywatnych posiadających przeszło po 100 dzies., 278287 1/2 dzies. (25110 gr. or. i ogr., 19361 łąk, 160658 lasów, 73159 pastw, i nieuż.); do właśc. prywatnych posiadających po mniej niż 100 dzies. należy 13013 dzies. (6288 1/2 dz. gr. or. i ogr., 3334 łąk, 3371 1/2 lasów, 19 pastw, i nieuż.); do b. włościan pań­szczyźnianych 149738 1/2 dzies. (73943 dz. gr. or. i ogr., 23538 łąk, 7214 lasów i 450437, pastw, i nieuż); do b. włościan skarbowych 155157, dz. (5688 1/2 dz. gr. or. i ogr., 4075 łąk, 921 lasów, 4831 pastw, i nieuż.); naby­tych przez włościan jest 977 1/2 dz. (696 1/2 dz. gr. or. i ogr., 108 łąk i 173 pastw, i nieuż.); wreszcie pod drogami znajduje się 3168 dzies. W ogóle ziemie obrobione wynoszą 56 %, nie­obrobione 44% ogólnej przestrzeni. W lasach znajduje sie 0’2 sosny, 0’4 jodły, 0’2 brzozy, 0’1 osiny, wreszcie 0’1 olszy, klonu, dębu, li­py, jesionu i brzostu. Cena dziesięciny lasu rządowego wynosi od 30 do 70 rs. Liczba dóbr mających przeszło po 1000 dzies. wynosi 65, mają one 209247 dzies. obszaru, czyli śre­dnio po 3219 dzies. na jeden; majątków od 100 do 1000 dzies. jest 179, mają one 690417 dzies., czyli średnio po 386 dzies., majątków zaś mniejszych niż po 100 dzies. jest 472, roz­ległych w ogóle 13013 dz., czyli po 27 dzies. średnio. Pierwsze więc zajmują 71’84, drugie 23’70, trzecie w końcu 4’46% ogólnej prze­strzeni. Starowierey posiadają 362 dzies., Ło­tysze 1609 dz. Ogólna liczba ludności w po­wiecie wynosi 105362 dusz, z tego w Orszy 5025 dusz (2484 żydów) i w miasteczkach 12457 dusz (8690 żydów). Podług wykazu gmin, oprócz Orszy i miasteczek, znajduje się w powiecie 88945 mk. (29805 męż., 31434 kob. i 27706 dzieci). Mieszkańcy zajmują się przeważnie rolnictwem, które, chociaż zwolna, ciągle jednak postępuje; użycie pługa rozsze­rza się i wypiera sochę. Pod uprawą konopi znajduje się 847 dzies.; średni zbiór wynosi 28 pudów siemienia i 18 pudów pieńki, czyli w ogóle 23716 pudów siemienia i 15246 pu­dów pieńki. Z przemysłów gospodarczych, oprócz gorzelni, istnieją trzy fabryki serów (na folw. Borki, Smolany i Zabołocie). Oprócz tego 11217 mk., t. j. 6434 męz., 2456 kob. i 2327 dzieci, zajmuje się ścinaniem, obróbką i wywozem drzewa, używając do pomocy 4443 koni. Pod względem administracyjnym orszański powiat dzieli się na 4 okr. pol. (stany): Orsza, Kochanowo, Babinowicze i Lubawicze i 16 gmin: Wysokie (wysocka), Lubawicze, Alenowicze, St. Tołoczyn, Baran, Kochanowo, Nowa Tuchinia, Starosiele, Dobromyśl, Mikulino, Chłystowo, Serokorytnia, Wysokie (wysoczańska), Rudnia, Moszkowo i Łozna. Oprócz Orszy znajduje się w powiecie mto Babino­wicze i 11 miasteczek: Aleksandrya, Dobro­myśl, Kochanowo, Lubawicze, Łozna, Mikulin al. Horodyszoze, Obolce, Rudki, Smolany, Sta­rosiele, St. Tołoczyn. W powiecie jest 936 wsi włościańskich; na 1 wś średnio 167 dz,, 30 dusz męzkich, 10 dm.; na 1 osadę 17 dzies. ziemi. Dalej jest 14299 dm. w powiecie, 19 szkół początkowych (w tej liczbie 15 wspól­nych dla chłopców i dziewcząt), z 869 ucznia­mi w 1883 r. (788 chłopców i 81 dziewcząt), 2 lekarzy, 13 felczerów, 4 akuszerki, 4 szpi­tale wiejskie (Lubawicze, Łozna, Kochanowo i Wysockie), 1 ambulatorym (Smolany), z 76 łóżkami w ogóle, wreszcie 3 apteki (Lubawi­cze, Tołoczyn i Smolany). Pod względem ko­munikacyjnym przerzyna powiat na przestrze­ni 116 w. droga żel. moskiewsko-brzeska, ze stacyami. Gusino, Krasne, Osinówka, Orsza, Kochanowo i Tołoczyn; dalej droga witebsko-orłowska na przestrzeni 66 w., ze stacyami: Krynki, Szebiekino i Rudnia, oraz szosa petersbursko-kijowska, ze stacyami: Pogrebienki, Hryszany i Orsza i szosa witebsko-smoleńska na przestrzeni 50’56 w., ze stacyami: Una, Zaolsza i Kolonia. Oprócz tego znajdują się trakty poczt, od Orszy do Klimowicz, od Orszy do mka Lady, od Orszy do Sienna i od Hryszan do Babinowicz. St. telegr. jest od 1869 r. w Orszy, która połączona jest siecią telegraficzną z Mohylewem i Siennem. Powiat orszański ma pięć parafii katolickich: Orsza, Smolany (filia), Starosiele, Babinowicze i Obolce (filia). Kaplice znajdują się: w Orszy, Zasiekłe,. Michnowie, Dymowie, Racewie, Widrei (fil. do Babinowicz), Krotowszy, Zaczer­ni, Teklinie, Zielonem, Uńsce i Krotowie. Or­szański dekanat katolicki archidyecezyi mohyl., rozciąga się na po w. orszański, część sieńskiego i hory boreckiego, liczy 7 parafii: Orsza, Smolany (filia), Starosiele, Babinowicze, Toło­czyn, Obolce (filia) i Dubrowno; filia 1, kaplic 11, wiernych 8383 dusz. Marszałkami powia­tu orszańskiego byli: Jan kn. Horski (1613 roku), Jan ks. Drucki Sokoliński (1648 r.), Piotr Galimski h. Rawicz (1653), Samuel Ga­limski h. Rawicz, Albrecht Ciechanowiecki h. Dąbrowa (1660 – 62), Michał ks. Drucki So­koliński (1667), Mikołaj Chrapowicki h. Go­zdawa (1765 – 94), Boguszewski h. Juńczyk (1782-83), Franciszek ks. Lubecki (1786-93), Adam Wasilewski h. Ostoja (1790), Jan Łepkowski b. Dąbrowa (1798-1807), Wa­lenty Gordziałkowski (1809-12), Antoni Jagniątkowski h. Lubicz (1812-14), Józef Wa­silewski h. Ostoja (1817-20), Roch Buczyń­ski h. Strzemię (1821 – 22), Władysław ks. Lubomirski h. Szreniawa (1858-63). Orszańskie starostwo grodowe mieściło się w wwdztwie witebskiem, pow. orszańskim. Podług spisów

[s. 604]

podskarbińskich z 1569 r. zaliczało się wówczas do dóbr stołowych królewskich. Następnie przemienione częściowo na sstwo, obejmowało podług metryk litewskich miasto Orszę z obronnym zamkiem, i wsie: Chodnie, Pluszczów, Babino, Zaziere, Suchary, Dewino i dzierżawę Kobylaki. Od 1565 r. dzierżyli je: Kmita, Sapieha Andrzej, Sapieha Kazimierz Leon, Sapieha Aleksander, Horski Grzegorz, Horski Michał. Horski Jerzy, Sapieha Kazimierz Leon, Galimski Piotr, Ciechanowiecki Albrecht, Kryszpin Kirszensztajn, Mężyk Aleksander, Hlebicki Józefowicz, Chrapowicki Mikołaj i Litawor Joachim Chreptowicz (do 1788 r.). Chreptowicz dzierżył tylko sądy w tem sstwie. W 1766 roku opłacano kwarty złp. 1296 gr. 8.

J. Krz.