Kowel i powiat kowelski

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. IV, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1983

[s. 516]

Kowel, miasto powiatowe od r. 1794 w gub. wołyńskiej, nad rz. Turyą, przy szosie kijowsko-brzeskiej, przy połączeniu kolei nadwiślań­skiej z koleją kijowsko-brzeską. Ludność i handel szybko się rozwijają od przeprowadze­nia kolei; ludności obecnie 15000 (według statyst. urzęd. z 1881 r. 4675), przestrzeń ziemi miejskiej do 3000 dzies.; większa część mieszczan-chrześciian trudni się rolnictwem. Od ro­ku 1518 wś K. należącą do ks. Sanguszków Zygmunt I obdarzył przywilejem miasteczka na prawie magdebur. Królowa Bona przez faciendę nabyła K. Od tego czasu królewszczyznawstwo. Emigrantowi moskiewskiemu knia­ziowi Kurbskiemu nadane 1564 dożywotnio. Kurbski odznaczył się wielką niesfornością i wiolencyami, jak świadczą akta władzieckie w wydaniu Iwaniszowa. Kowel oddawna był ważnym punktem, gdzie się odbywała przepra-

[s. 517]

wa przez Turyą na drodze z Litwy na Ruś. Prawdopodobnie, jeszcze przed najściem Tata­rów za Batyja, był tu klasztor czerńców i cmentarzysko; na wyspie gdzie teraz stare mto, w głębi na półtora sążnia wykopują mnogie groby chrześciańskie, pokryte korytami bez śladu desek tylko wyrąbywane dłutem. Klasz­tor ten przeniósł się potem wgłąb lasów, niżej, na wyspę na Turyi, gdzie dziś wieś Werbka; ten ostatni był zniszczony a mnichów puścił na tratwach z biegiem wody kniaź Kurbski; dopie­ro Sanguszkowie przyjęli takowych na dalszym biegu rzeki i ufundowali klasztor w Mielcach, który do dziś dnia istnieje; wszystkie trzy by­ły pod wezwaniem św. Mikołaja. Paraf, ko­ściół kat. św. Anny, 1854 r. z drzewa wznie­siony ze składek. Parafia kat. dekan. kowelskiego: dusz 3800. Kaplice w Białoszowie, Dohowiecku, dawniej i w Różynie. Dekanat kowelski dyecezyi łucko-żytomierskiej ma 10 parafij: K., Luboml, Przewały, Turzysk, Hołoby, Ratne, Kamień-Koszyrski, Bucyń, Ostró­wek i Nabrzuska (dawniej 14 t. j. jeszcze: Opalin, Mielnica, Hulewiczów i Maciejów). Wiernych liczy: 9721. Rozciąga się na pow. kowelski i część włodzimierskiego. St. dr. żel. K. kijowsko-brzes. leży między Myzowem a Hołobami, o 117 w. od Brześcia lit., o 137 w. od Zdołbunowa; st. dr. żel. nadwiśl., ostatnia ku południowi, o 313 w. od Warszawy. Do Łucka 68 w. szosą. St. poczt. K. leży o 1 ¼ w. od stacyi t. n. dr. żel.

Fabryk ma miasto 11, w nich 52 rob., 13651 rs. produkcyi. Staro­stwo niegrodowe kowelskie, w województwie wołyńskiem, pow. włodzimierskim, wedle lustracyi z r. 1623 obejmowało miast: K., Wyżwy i Milanowice, oraz wsie: Moszczony, Dubowa, Obtapy, Hojszyn, Bachowo, Bielin, Steble, Skulin, Werbka, Olszanica, Zielowo, Turowica, Kleweczko, Chodowice, Paryduby, Siedliszcze, Stara Wyzwa, Szajno, Nojno, Choteszów, Brat­ki, Dołhonosy i Tinidyn.

W r. 1771 posiadał je książę Dymitr Jabłonowski z małżonką, Jó­zefą z Mycielskich, którzy opłacali z niego kwarty złp. 18,008 gr. 24, a hyberny złp. 6404 gr. 21. Na sejmie warszawskim z r. 1773 Stany Rzpltej nadały toż ststwo na dziedzictwo królowi, który z uwagi na 5-letnią niewolę Wacława Rzewuskiego, wojewody krakowskiego, wraz z synem Sewerynem Rzewuskim, het­manem pol. kor., tymże podług oddzielnej konstytuoyi odstąpił na dziedzictwo, zachowując prawa dożywocia książętom Jabłonowskim. R. 1831 rząd ststwo K. skonfiskował Rzewu­skiemu.

Powiat kowelskigraniczy na płn.z powiatami: bobrujskim i kobryńskim, na wsch. z pińskim i łuckim, na płd, z łuckim i włodzimierskim, na zach. z włodzimierskim. Rozległy 6459 w. kw. (Stołpiański podaje 5919 w. czyli 616562 dzies. i tak je dzieli: 174403 dzies. roli om., 96225 dz. łąk, 28360 dzies. wygonów, dróg, krzewów, 259405 dzies. lasu, 32260 dzies. wody i błota, 25905 dzies. ogrodów i zabu­dowań. Zwierząt domowych w powiecie: 170356 t. j. koni 13254, bydła rogatego 59482, owiec zwyczajnych 33178, cienkowełnistych 25532, świń 37207, kóz 1081, muły 2). Miesz­kańców 135506 (Stołpiański podaje 113596: w tem wylicza: 4446 katolików, 7375 izr., reszta prawosławni; według plemion wylicza: 32620 małorusów, 38581 drewlan (?), 9412 bużan(?), 4812 żmujdzinów, (!), 4480 łotyszów (!) i 4817 polaków; według stanu 1382 szlachty dziedzi­cznej, 362 osobistej, 1005 prawosł. duchowień­stwa, 8 katolickiego, 93 żydowskiego, miesz­czan 11369, włościan 94287 ii.). Dzieli się powiat na cztery stany t. j. okręgi policyjne: Maciejów, Kamień-Koszyrski, Ratne, Hołoby. Gmin wiejskich ma 18; miejsc zaludnionych w ogóle 312. Ze wszystkich powiatów gub. wo­łyńskiej powiat ten ma najmniej żydów: we­dług kalendarza Hurlanda w r. 1879—80 było ich 6908 męż,, 4314 kob. (?). Głównem zaję­ciem ludności rolnictwo, ale produkcya zboża dotąd niewiele zapotrzebowania miejscowe przenosi. Wieśniacy głównie ziemniakami się żywią. Ogrodnictwo, sadownictwo, pszczelnictwo i rybołówstwo mało rozwinięte. Z prze­mysłu znane prawie wyłącznie tylko gorzelnictwo: wszystkich fabryk w powiecie (bez miasta pow.) 19; zatrudniają one 91 robotników i produkują (1880 r.) wyrobów za 44520 rs. Pod względem fizyograficznym powiat należy do Polesia, grunta ma niskie i błotniste; wyż­sze nieco spotykamy tylko nad brzegami rzek i gdzieniegdzie pośród błot i lasów; te jedynie zaludnione. Północna część powiatu niższa od południowej o 117 stóp czyli 13 sąż. Jezior jest dużo, rozrzuconych po błotach leśnych, otwartych, które zajmują do 1000 w. kw. t. j. blisko szóstą część powiatu. Same otwarte bło­ta, trzciną tylko i oczeretem zarosłe zajmują do 30000 dzies. Z pomiędzy jezior odznacza się rozległością jeziora Tur. Rzeki powiatu kowelskiego płyną z połud. na półn.: Wyżwa, Turya, Stochod; w płn. zaś stronie płynie Prypeć z zach. na wschód. Gleba roli ornej piasz­czysta, gliniasta i błotna. Na błotach grube pokłady torfu i czarnoziemu, mieszanina próch­nicy, piasku i gliny, gąbczastej budowy, na której rosną gęste, soczyste, wysokie trawy.