Jampol

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa1882, s. 394-396.

Jampol, miasto główne powiatu tegoż na­zwiska, w gub. podolskiej, leży pod szeroko­ścią geogr. 48,14°, dług. 45,56°, na południo-wsch. od m. Kamieńca podolskiego o 184 w. na wzgórzu, w pięknej pozycyi, nad Dniestrem przy ujściu do niego rz. Rusawy, wprost bessar. m. Bielce. Od najbliższej stacyi kolei odesko-kijow. Raclmy wiorst do 50. Mieszkańców 4305 (1881 r. 4905); w tej liczbie prawosł, 2618, katolików 357, protestantów 2, żydów 1338. Mężczyzn w ogóle 2296, kobiet 2009. Pod względem stanu: szlachty 226, duchow­nego stanu 37, mieszczan 2033, reszta włościanie. Mieszczą się tu: władze powiatowe, mi-rowy zjazd sędziów, kantor pocztowy, stacya telegraficzna, kościół katolicki parafialny deka­natu jampolskiego pod wezwaniem Niepokala­nego Poczęcia N. P., wymurowany w 1812 r. przez Władysława Dobrzańskiego, konsekro­wany przez biskupa Mackiewicza, liczy pa­rafian 1150, oprócz tego jest kaplica na cmenta­rzu; cerkwi 2, jedna soborna pod wezwaniem N. P. liczy 1458 par., druga św. Mikołaja z 1278 parafianami. Synagog 3, domów muro­wanych 68, drewnianych 597, rzemieślników 107, szpital miejski na 20 łóżek i więzienny na 12 łóż. O 6 w. niżej Jampola znajdują Się katarakty czyli progi na Dniestrze. Oglądał je jeszcze nuncyusz papiezki Commendoni objeżdżając Polskę za Zygmunta Augusta, uznał je za mało znaczące w żegludze i zrobił projekt otworzenia handlu z Wenecyą za pośredni­ctwem Dniestru i m. Czarnego. Król z senatem zachwyceni byli tym projektem, lecz wysłani komisarze, uznali to za niemożebne. Kiedy Jampol założony i przez kogo niewiadomo. W początkach 16 wieku był już miasteczkiem i prowadził znaczny handel. Należał początko­wo do Zamojskich. Barbara Joanna Zamojska kanclerzanka koronna, wniosła go w dom Koniecpolskich; składał on wtedy wraz z 3 mia­steczkami i 3 wsiami oddzielną włość dającą rocznego dochodu 82,000 złp. W pierwszych latach hajdamaszczyzny, miejsce to było głó­wnym przytułkiem kozaków, gdzie bezpiecznie się przechowywali i skarby swoje ukrywali. To też na mocy punktów Zborowskich w 1649 roku Jampol był w liczbie miast, gdzie dozwo­lono kozakom wnosić imiona swoje do regestru i był on naznaczony pogranicznem miastem między Małorossyą i Mołdawią. W 1661 r. w marcu Stanisław lanckoroński wojewoda bracławski wpadł tu niespodzianie w czasie jarmarku i straszną rzeź sprawił; według Kochowskiego miało tu zginąć do 10,000 ludu! Po rzezi batohskiej (1652) Tymosz Chmielni­cki idąc na gody weselne 16 sierpnia zajął Jampol, bojąc się jednak zdrady, czekał tu 10 dni, dopóki mu hospodar zakładników nie przysłał. Po bitwie pod Selią, gdzie Lupul i Tymosz zostali pobici przez hospodara Gorgicza, schronili się obadwa do Jampola; tu ich oczekiwał pułkownik Nosacz, przysłany przez starego watażkę z 16,000 kozaków i 1500 ta­tarów na pomoc synowi. Zostawiwszy więo Łupnia w Raszkowie, pospieszył Tymosz na odsiecz teszczy Lupulowej i żony swej Rozandy, które się ukrywały z całemi skarbami w Suczawie. Miał Jampol wtedy zamek i był obronny. W 1710 r. Jampol był darowany (?) przez hetmana Skoropadzkiego ks. Menszykowowi (Encyklopedya większa Orgelbranda) po upadku którego znowu wrócił do buławy hetmańskiej. W 1751 r. cesarzowa Elżbieta oddała go Razumowskiemu. Jampol w tym czasie tak upadł, że posiadał zaledwie 118 dm. i policzony był w liczbę wsi. Należał on ja­kiś czas do rodziny Orłowskich; Katarzyna z Pruszyńskich żona Dominika Orłowskiego, pułkownika pancernego, wystawiła tu kościół katolicki (Niesiecki wyd. Bobrowicza). W 1795 r. Jampol naznaczony był powiatowem miastem bracławskiej gub. i w tymże roku ukazem z 8 sierpnia założona tu była komora i kwarantanna. Po kasowaniu bracławskiej gub. (1796) powiat przyłączony do podolskiej gub. W 1796 r. ukazem z 27 stycznia urzędy po­wiatowe przeniesiona do Cekinówki, lecz gdy Dniestr to miasteczko zalał – z rozporządzenia gubernatora Essena, sądy znowu wrócono do Jampola, co w 1804 r. cesarz Aleksander po­twierdził. Od Orłowskich nabył J. głośny w swoim czasie przedsiebierca, Prot Potocki; na­leżał on do kompanii handlowej czarnomor­skiej; mając na celu żeglugę do Chersonii, za­łożył tu port składy, kwarantanę lądową i wo­dną. Jampol bystro zaczął się podnosić, łado­wne zbożem statki poczęły nawiedzać Bendery i Akerman – handel się ożywił, lecz na nie­szczęście wszystko to prędko upadło. Po ban­kructwie Prota Potockiego, Jampol dostał się Maciejowi Dobrzańskiemu, który starał się podtrzymać handel, zakładał fabryki sukna, pończoch, nieustępojące zagranicznym, powo­zów i t. p., lecz i te niedługo się utrzymały. Dziś jest we władaniu kilku właścicieli; naj­większa część Bielajewa, mniejsze: Miłabędzkich, Witkowskich, Napolskich i innych. Ziemi włościan, jest 1221 dz. i cerkiewnej 66 dz. Góry otaczające Jampol pokryte winogradem, najlepszy jest Turskich; produkcya roczna wi­na dochodzi do 5000 wiader; konsumcya miej­scowa. Jest tu browar z produkcyą na 1500 rs. Jampol prowadzi handel drzewem i wy­robami z jodły idącemi Dniestrem z Galicyi. Przed zbudowaniem kolei odesko-kijowakiej , wszystko zboże z powiatu i okolic sprowadza-

[s. 395]

no do Jampola, zkąd Dniestrem spławiano na galarach. W roku 1873 kompania rossyjkich statków parowych miała otworzyć że­glugę na Dniestrze i mieć swoją stacyę w Jampolu. Dla oczyszczenia rzeki naznaczona przez rząd znaczna summa. Herb m. Jampola na dany, w 1798 r. jest następujący: w zielonem polu płynie srebrna rzeka, na której z prawej strony ukazują się progi a na brzegu budują­ce się statki z podporami. Do gminy jampolskiej należą wsie: Jankulów, Dzygobród, Halszbijówka, Mirony i inne. Z dawnych pamią­tek pozostał tylko nad Dniestrem dom muro­wany bardzo stary, zwany zamkiem, ściany którego dochodzą do 2 łokci szerokości, około tego domu mury i szczątki strzelnic. Powiat jampolski gub. podolskiej, graniczy na północ z pow. Winnickim, częścią pow. bracławskiego, na wschód z pow. bracławskim i olhopolskim; na południe z Dniestrem i Bessarabią, na za­chód, z pow. mohylewskim. Zawiera mil kw. 65.,s, czyli w. 3179, dzies. 392,038. Ziemia po większej części czarna i tłusta, miejscami tylko nad Dniestrem piaszczysta i glinkowata. W czasie lata mokrego, zboże zbyt rośnie, przy umiarkowanym roku ziemia daje wielkie ko­rzyści. Powierzchnia pagórkowata poprzerzynana rzeczkami płynącemi do Dniestru. Ludność powiatu: męż. 82,240, kobiet 81297: razem 163,537; w tej liczbie: prawosł. 132198, kat. 15493, żydów 14254. Pod względem stanów: szlachty męż. 697, kob. 721 razem 1418; duchownych męż. 906, kob. 818 razem 1723; mieszczan męż. 9207, kob. 9453 razem 18660; włościan męż. 66614, kob. 67539 ra­zem 134043;różnych stanów męż. 5817, kobiet 2876 razem 7693. Na jedne milę kwadrato­wą przypada 2,615, mk. na wiorstę 55; na jednego mieszkańca wypada 2.,4 dzies. W 1878 r. zawarto ślubów w m. Jampolu 52 w pow. jampolskim 1946; urodziło się w mieście Jampolu męż. 163, kob. 113 razem 276; w po­wiecie jampolskim męż. 4439, kob. 4224 ra­zem 8663; zmarło w m. Jampolu męż. 66, ko­biet 60 razem 126; w pow. jampolskim męż. 3158, kob. 3055 razem 6213 ludzi; przewyżka więc w m. Jampolu jest + 150, w pow. jam­polskim +3156. Na 1000 wiec mieszkańców wypada ślubów 13,25 we wsiach, 9,75 wmie­ście. Urodzeń 49,84 we wsiach, 49, 25 w m. Śmierci we wsiach 32,88, w mieście 26,00; Przybytek we wsiach 16,96, w mieście 23,25. Z ogólnej ilości ziemi, pod zabudowania, ogrody, wygony i drogi jest ziemi 23371 dzies, pod polami 266327 dzies., pod łąkami 48489 dzies.; pod łąkami 56200 dzies., pod wodą i błotami 19650. Ilość lasu jest w ogóle niewielką, w ostatnich latach jeszcze wiece, się zmniejszyła, tak że rzadka jest wieś aby las był wystarczającym do gorzelni i fabryk. Ubożsi mieszkańcy opalają burzanami, trzciną i tak nazwanym kirpiczem czyli nawozem. Koni w pow. jampolskim 28296, bydła 33063, owiec 98128, świń 56022. Fabryki świec 2 produkcya 350 rs., zajmuje 2 lud.; garbarnia 1 produkcya 300 fs. zajmuje 2 lud.: sukna 1, produkcya 700 rs., zajmuje 6 ludzi; cukrowni 7, produkcya 1,270,000 rs. zajmuje 2200 lud.; browar. 2, produkcya 3900 rs., zajmuje 3 Ind., octu 1 produkcya 200 rs. 1 cegielnia, 8, pro­dukcya rs. 14200; wapniarek9,prod. 12,000 rs. zajmuje 90 ludz.; młynów krupczat. 15 produkcya 59000 rs. zajmuje 80 lud,; młynów parowych 5, produkcya 9200 rs., zajmuje 20 ludzi; razem fabryk 51 z produkcya 1,369,850 rs., zajmują 2500 ludzi. Szkoła 2 klasowa jest tylko w Jampolu; przy gminach mają być szkółki wiejskie. Kolej żelazna odesko-kjowska przechodzi przez wschodnią część powia­tu i na gruncie jego są następujące stacye: Jaroszenka, Bachny lasowe, Jurkówka, Wapniarka. Trakt pocztowy prowadzi jeden do Bracławia, drugi do Mohylowa i Kamieńca. Wygodne przeprawy przez Dniestr w granicach ptu są: w Jarudze, Michałówce, Jampolu, Cekinówce, Kośnicy. Cerkwi w pow. jest 34 murowanych , 92 drewnianych, syna­gog i meczetów 18. Pow. Jampolski tworzy oddzielny dekanat do którego należy 7 kościołów rzymsko-katolickich, w Czernijowcach Dzygówce, Krasnem, Jampolu, Mołczanach, Morafie iTomaszpolu.W Jampolu są: 2 szp. miej­ski na 2 łóż., i więzienny na 12 łóż. w pow. zaś przy fabrykach cukru na kilka łóżek. Rzeki: Dniestr oblewa południową część powiatu; nie­daleko Jampola są znane Porohy Dniestrowe przeszkadzające żegludze. Do Dniestru wpa­dają w granicach powiatu następujące rzeczki: Morafa, dawna granica województwa bracławskiego od podolskiego, płynie przez powiat jampolski, przyjmuje pod wsią Widły rzekę Łozowe i Baszę, małe rzeczki. Wołczyca wpa­da do Morafy pod Dzurynem. Moraszka, Rusawa biorą początek w powiecie jampolskim, Kraśnianka mała rzeczka wpada do Bohu. Markowka bierze początek w olhopolskim pow., przyjmuje: Jełaniec i Olszankę wpada do Dnie­stru. Kałamanówka zaczyna się koło wsi Bo­rówki. Miasteczek w pow. 13, wsi 130; po­wiat dzieli się na 3 okr. polic; 1-y w Babczyńcach, 2-i w Murafie, 3-i w Tomaszpolu. Gm. 12-cie 1) Jampol, 2) Czernijowce, 3) Dzygówka, 4) Tymanówka, 5) Komargród, 6) Tomaszpol, 7) Klembówka, 8) Stara Murafa, 9) Rożniatówka, 10) Krasne, 11) Pańkówka, 12) Babczyńce. Dekanat jampolski dyecezyi łucko-żytomierskiej rozciąga się na pow. jampol­ski i obejmuje 7 parafij: J., Czerniowce, Dzygówka, Krasne, Mołczany, Morachwa i Tomaszpol (dawniej 8-ma Komargród). Wiernych,

[s. 396]

Hoży: 21,125. Marszałkami pow. jampolskiego byli: Czetwertyński Borys, Domaniewski Marcin (1820), Jaroczyński Antoni (1825), Jaroczyński Walenty (1809), Jełowiecki Eustachy, Lubomirski Fryderyk (1812), Podoski Leon (1811), Sobański Eustachy (1822; Urbanowski Krzysztof (1817). Herb powiatu: dwie szyszki brzozowe.

Dr. M.