Homel

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa1882. s. 117-118.Homel

, miasto powiatowe gub. mohilewskiej, nad Sożem, na prawym brzegu, przy ko­lei libawsko-romeńskiej, o 257 w. od Romn, o 281 od Mińska, o 111 od Mohilowa. Po Mohilowie największe miasto w gubernii, ma bo­wiem 17000 ludności. Pięknie zabudowane, posiada wspaniały pałac Paszkiewiczów, wznie­siony wedle planu architekta Idźkowskiego. Są tu bogate i piękne zbiory pamiątek histo­rycznych, po większej części blisko nas obcho­dzące. W ogrodzie np. pomnik ks. Józefa Po­niatowskiego, dłuta Thorwaldsena, zakupiony ze składek 5-groszowych (miał stać na placu Kra­sińskich w Warszawie), i wiele innych. Jest tu progimnazyum męskie. H. należał do miast czernihowskich. Król Kazimierz Jagielończyk uposażył nim ks. Możajskiego. W r. 1508 Gliński kusił się napróżno o zdobycie H. Lecz H. wpadł potem w ręce Rossyan i próżno sta­rano się o odzyskanie takowego w 1516 roku. Ledwo w r. 1585 odzyskali go litwini; wedle rozejmu w 1537 r. pozostał przy Litwie. W czasie buntów kozackich za Jana Kazimierza w okolicach H. wrzały rozruchy i bunty. Od­działy kozaków po kilkakroć zajmowały go­ – to nawzajem wydzierali litwini. Najpamiętniejsze oblężenie Zołotareńki w 1654 r. Mały oddział obrońców litewskich bronił się boha­tersko. Gdy Zołotareńka napróżno szturmował zamek, zbudowany na stromem wzgórzu, wtedy

sprowadził kilka armatek do cerkwi spaskiej zkąd rzucał pociski którymi pożar wzniecił w zamku. Wtedy załoga zdecydowała się na roz­paczliwą wycieczkę, celem zdobycia spaskiej cerkwi lub sprzedania drogo życia swojego. Zawrzał bój nierówny, litwini polegli co do jednego. Zołotareńko stał się panem bezbron­nego H. Pokojem andruszowskim H. powrócił do Polski i był stolicą jednego z największych starostw na Litwie. Starostami bywali najzasłużeńsi ludzie w kraju a w ich liczbie kanclerz Michał Czartoryski. Staraniem jego ufundowano tu a może tylko odnowiono kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P. który w 1822 r. na nowo wybudował z muru ks. Rumiancow. Przed przyłączeniem do Litwy H. był stolicą sożskiej prowincyi, składającej się z powiatów: homelskiego, czerykowskiego i rohaczewskiego. Ma H. fabrykę papieru. Na nowy rok sła­wny jarmark na konie. Parafia katolicka H. liczy dusz 2223. Katolicki dekanat homelski, inaczej bielski, archidyecezyi mohilowskiej, rozciąga się na pow. homelski, część rohaczowskiego i część gub. czernihowskiej. Parafij posiada 5, kaplic 20, wiernych 5830. Staro­stwo niegrodowe homelskie leżało w wdztwie mińskiem, pow. rzeczyckim, po lewej stronie Dniepru. Podług metryk litewskich wielkie i dochodne to sstwo było w posiadaniu najzna­komitszych familij litewskich. Od r. 1610 i dawniej Andrzej i Paweł Sapiehowie, od roku 1635 Służka Aleksander, wojew. miński i syn jego Zygmunt, wreszcie na mocy przywileju króla Augusta II z d. 17 kwietnia r. 1730 Mi­chał ks. Czartoryski, podkanclerzy w. ks. lit., po śmierci Krasińskiego, z kolei dzierżyli to sstwo. Składało się z miasta Homla nad Sożą z zamkiem i z wsi: Daniłowicze, Jurkowicze, Zielona Łąka, Suchowszczyzna i Morozowicze; od r. 1766 opłacano z niego kwarty złp. 20752 gr. 15, a hyberny złp. 3960. Powiat homelski graniczy z rohaczewskim, gub. czernichowską i mińską; przestrzeni ma 4719 w. kw. Soż przepływa przez cały powiat od płn. na południe, dzieląc go na dwie prawie równe części. Pod Łojowem na samej granicy pow. z mińską i czernichowską gub. Soż wpada do Dniepru. Dniepr stanowi zachodnią granicę powiatu tego z rzeczyckim gub. mińskiej. In­ne pomniejsze rzeki są: Ipuć, Choropuć, Uć, Uża itd. Z powodu położeniu swego nad Dnie­prem i Sożem, pow. homelski należy do naj­bardziej przemysłowych i handlowych w gnb. mohilewskiej. Grunta są niezłe, żytnie po większej części. Lasy więcej wytrzebione niż w innych powiatach gubernii. Ludność od­miennie nieco wygląda jak w innych powia­tach co do stroju i języka. Język białoruski bardziej tu upstrzony wyrazami małoruskiemi. Prócz rodowitych białorusinów, polaków i żydów

[s. 118]

jest tu dosyć znaczna liczba starowierców. Wiotka nad Dnieprem jest ich siedzibą i odgrywa ważną rolę u starowierców w ich dziejach. Starowiercy są dosyć przemyślni, zajmują się umiejętnie uprawą ogrodów a poniekąd i handlem, lecz słyną także jako zuchwali i przedsiębiorczy rabusie. Handel wiec, który bardzo sie ożywił w skutek przeprowadzenia kolei przez całą niemal długość powiatu, nic zostaje tu wyłącznie w ręku żydów, biorą bowiem w imn udział i starowiercy. Ogromne dobra Paszkiewiczów (dawniej starostwo homelskie) zajmują znaczną część powiatu; mniej więc tu posiadłości mniejszych, szlachta zaś zaściankowa mieszka od granicy rohaczewskiej i mińskiej zwłaszcza około Radohy w okolicach Chalczy. Katolików liczą w powiecie 2500 (1 parafia katol. w Homlu i 9 kaplic). Ogół ludności 120300.

Fel. Suryn.