Grodno

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,t. 3, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1882, s. 831-835.

Grodno, miasto gubernialne nad Niemnem, z przystania rzeczną i stacyą dr. żel. petersb.-warszaw., na przestrzeni Białystok-Wilno. między Kuźnicą a Porzeczem, o 78 w. od Bia­łegostoku, 147 w. od Wilna, 241 od Warsza­wy. Pod 53°41′ szer. płn. i 41°30′ dł. wsch. Niegdyś łączyło się traktem pocztowym 10 mil długim z Augustowem; pocztą do Mińska ma 307 w. R. 1817 miało domów 1109, z tego 122 mur. Ludności 5091, izrael. 3212. Roku 18601udn. 20121, domów 1815, incl. 284 mur. Ma G. 4 parafie katol.: 1) św. Franciszka (dusz 4697), z kościołem murowanym z r. 1663, po-jezuickim, erekcyi bisk. Izajkowskiego; 2) po-bernardyńska (3281 dusz) z kościołem Znale­zienia św. Krzyża, założonym 1595 przez kr. Zygmunta; 3) przy klasztorze brygidek, z ko­ściołem Zwiastowania N. M. P., wzniesionym 1642 z muru przez Wesołowskich; 4) przy klasztorze franciszkanów (2748 dusz), z ko­ściołem N. M. P. Anielskiej, wzniesionym 1635 z muru przez Eustachego Kurczą. Kaplice w Grandziczach, Poniemuniu i Augustowku; daw­niej też w Kochanowie. Dekanat grodzieński dyecezyi wileńskiej liczy 13 parafij t. j. 4 w Grodnie a prócz tego Indura, Jeziory, Wielkie-Ejsymonty, Hoża, Mosty, Kamionka, Krynki, Kwasówka, Eunna (dawniej 15 parafij; prócz wymienionych: Wielka Brzostowica i Mała Brzostowica). Wiernych w dekanacie 37191. Prawosł. dekanat grodź, miał 5 parafij 1857 r., 6600 wiernych. W pow. grodź, są jeszcze dwa inne dek. prawosł.: skidelski i łoszański. W czasie sejmu wielkiego zamierzano w miejsce biskupstwa inflanckiego utworzyć gro­dzieńskie. Król Stanisław August chciał oddać to nowe krzesło w senacie uczonemu ex-pijarowi kś. Kazimierzowi Narbuttowi, probosz­czowi lidzkiemu (?) i radzymińskiemu. Rozbiór kraju nie dozwolił na to (Enc. Powsz. art. „Bi­skupstwa”). Parafia ewang. augsb. G. miała 388 dusz w r. 1857; do niej też należą Izabe­lin, Słonim i Kcołło. Według źródeł pruskich nad Niemnem wprost G. stał gród krzyżacki, wzniesiony 1392 przez komturów Balgi. W połowie XII-go wieku było G. stolicą udziel­nych książąt, w XII w. posiadało zamek obron­ny przy ujściu Horodniczanki do Niemna i w tymże czasie po straszliwej porażce zabitego na polu walki ks. Jerzego Hlebowicza przeszło pod jarzmo tatarskie. Tylko we dwa wieki później, wysłani przez Mendoga dzielni jego synowcowie Erdziwiłł, Wikind i Towciwił objęli spustoszoną przez tatarów rusińską dziel­nicę, i razem z Grodnem, Wołkowyskiem oraz Nowogródkiem wcielili ją do Litwy. Z nastą­pieniem wieloletnich walk litewskich władców z krzyżackim zakonem, Witenes założył w Gr. potężną warownię. Wt. 1414 z dwóch księztw grodzieńskiego i trockiego sformowano woje­wództwo trockie. Za czasów Batorego, który, często tu przebywając, wzniósł nowy murowa­ny zamek i sam w r. 1586 nagle głowę tu po­łożył, miasto zażywało najpomyślniejszej doli. Ostatni odbłysk jego lepszych czasów przypa­da na epokę pierwszego generalnego sejmu, odbytego w r. 1678 pod laską księcia Fr. Sa­piehy, oraz na rządy Tyzenhauza. Dzisiejsze G. dzieli się na dwie części i pięć cyrkułów pod względem policyjnym, ma dwa place – Paradny i Stary Rynek, z domem, gdzie umarł król Batory, od których się rozchodzą w różne strony ulice: Dominikańska, Brzeska, Bernar­dyńska, Brygidzka i Bonifraterska. Najokazal­szą dzielnicą jest dawna fnndacya tyzenhauzowska Horodnica (ob.), pełna ślicznych ogro­dów, pałacyków i wielce pokaźnej powierz­chowności domów. Cerkwi tu 11, kościołów 4. Z innych budynków godnych uwagi: koszary przerobione z zamku, gimnazyum męzkie z kla­sztoru dominikańskiego, teatr – pamiątka po Tyzenhauzie, oraz okazałe kamienice ks. Lubeckich i Lachnickich. Mieszkańców w Grod­nie 34775 (r. 1879), w tern 4781 kat., fabryk 11, gimnazyum jedno męzkie, jedno żeńskie i szkoła dla izraelitów. Spacery zamiejskie w ślicznym lasku zwanym Sekret, na Pohulance i Urbanówce, a także dalej nieco, w majętności pana de Lascy, Augustówku, oraz w majętno­ści Lachnickich, Poniemuniu. W G. znajdo­wało się jedno z najbogatszych kolegiów jezui­ckich na Litwie, założone, o ile się zdaje, za Władysława IV (1623). Za Augusta III by­ło w G. opactwo bazyliańskie. Tyzenhauz fundował tu szkołę medyczną. R. 1779 – 80 wydawał w G. Gazetę grodzieńską a 1792 r. Pismo tygodniowe medyczne. Na tutejszym zamku królewskim zmarł św. Kazimierz, syn Kazimierza Jagielończyka, 4 marca 1484 r. W G. urodził się malarz January Suchodolski. O sejmach grodzieńskich i o konfederacyi grodź, czyt. Enc. Orgelbranda mniejsza (V, 49), oraz znane dzieło Iłowajskiego. „Sejm grodzień­ski”. „L’Acte de démarcation des limites entre l’empire de toutes les Russies et le royau­me de Prusse, conclu â Grodno le 21 Juin (2 Juillet)” 1796 (Russica, Nr. kat. 150). „Bibl. Warsz.” 1848, III. „Tyg. III.” 1877, Nr. 82. Rysunek i opis kościoła pojezuickiego grodzień­skiego w Kłosach t. 18. Ekonomia grodzień­ska od r. 1588 składała się z 14 kluczy i 4 leśnictw, ogółem dwastu kilkudziesięciu wsi i fol. (Por. Ekonomie, t. II, str. 324). Główne dobra: Horodnica, Nowydwór, Ławno, Krynki, O-delsk, Kraśnik, Kwasówka, Kuźnica, Kotra, Skidel, Wiercieliszki, Jeziory, Sałaty, Miłkowszczyzna, Mosty. W r. 1771 ststwo płaciło

[s. 832]

375 zł. a wójtostwo 500 zł. kwarty. Starostowie grodowi grodzieńscy byli: Hrehory 1569 i Jan 1573 Aleksandrowiczowie; Aleksander 1576-78 i Krzysztof 1632 Chodkiewiczowie; Karol 1752 i drugi Karol 1787 Chreptowiczowie; Aleksander ks. de Holszany 1499-1501; Andrzej 1652-75, Jan Franciszek 1698 – 99 i Hrehory 1707 Kottowiczowie; Jan Kazimierz Kierdey 1678; Jerzy 1571, Jan 1696 i Michał 1733 – 65 kniaziowie Massalscy; Jan Młocki 1461; Stanisław Piotrowicz 1499-1501; Kazimierz Pac 1690; Jerzy Mikołaj 1530, Albrycht 1639-41 i Dominik 1696 ks. Radziwiłłowie; Fryderyk 1648, Leon 1649 i Kazim. Leon Sapiehowie; Bazyli 1561 i Teodor 1616 Tyszkiewiczowie; 1765-76 Antoni Tyzenhauz; 1651 Gedeon Tryzna; 1566 Jan, 1620 Andrzej, 1630 Paweł Wołłowiczowie; 1598-1609 Jerzy Zbaraski. Gubernia grodzieńska powstała w taki sposób. R. 1795 rząd rossyjski utworzył z części prowincyj polskich, przyłączonych do Rossyi, gubernią Słonimską. R. 1796 gubernią tę połączono z wileńską, i obie razem utworzyły gub. litewską. R. 1801 ustanowiono z części tej ostatniej gub. grodzieńską, od której 1842 r. oddzielono pow. lidzki i nowogródzki a w zamian do niej włączono cały obwód białostocki. Obecnie gub. grodź, graniczy: na płn. z gub. wileńską wzdłuż rz. Rotniczanki, błot nadkotrzańskich, Niemna, rz. Szczary do ujścia Jaworki, dalej znów po polach i błotach do Niemna, trochę Niemnem i suchą granicą do wsi Boczkowiec. Na wschód z powiatami nowogródzkim i pińskim gub. mińskiej aż do rz. Prypeci, gdzie się schodzą granice trzech gubernij, w ogóle wzdłuż trzęsawisk, błot, lasów i jezior. Na południe granica idzie Prypecią oraz błotami i trzęsawiskami, które się ciągną w kotlinie tej rzeki i jej dopływów, jednem słowem ciągnie się Polesiem wołyńskiem aż do Bugu, skąd już idzie zachodnia granica gubernii, Królestwo Polskie, a ściślej biorąc rzeki Bug, Nurzec, Liza, Narew, Biebrza. Geograficznie gubernia rozciąga się między 40°7′ i 43u32′ dług. wsch. a 51°31′ i 54° 3′ szer. płn. Według Strielbickiego gub, grodzieńska obejmuje 34058 w. kw. rozl., według obliczeń wojskowo-topograficznych 3,512,806 dziesięcin. Gubernia ta nie ma żadnych gór wysokich i ciągłych, któreby tworzyły jakieś pasma, i wogóle średnie jej wzniesienie nad pow. Bałtyku nie przenosi 500 do 600 stóp. Na wschodniej okrainie w pow. Słonimskim dochodzi do 1000 stóp. Przez środek gubernii ciągnie się płasko wzgórze, które dzieli wody spływające do Bałtyku od dopływów morza Czarnego. Południowa część gubernii przedstawia prawie wszędzie powierzchnię płaską i niezbyt wyniosłą, zniżającą się w kierunku Polesia. Pod względem geologicznym prawie całą gubernią zalega formacya trzeciorzędowa. Warstwy dewońskie, syluryjskie i wogóle osadowe tworzą tu i owdzie oddzielne grapy wzgórz, w których skamieliny zwierząt, tak morskich jak rzecznych, bywają pomieszane jedne z drugiemi. Skał plutonicznych i metamorficznych w gubernii nie spostrzeżono. Pod względem geognostycznym zasługują na uwagę piaski nadniemeńskie w prużańskiem, wołkowyskiem, słonimskiem, oraz nadbużańskie, nadlesniańskie, nadmuchawieckie i nadjasiołdziańskie. Wiatr roznosi je po polach uprawnych, i wielkie tym sposobem zrządzają szkody. Nad Niemnem i Bugiem spotyka się też dosyć wzgórków kredowych i w ogóle wapniakowych. Według 4-tomowego dzieła Bobrowskiego o gubernii grodzieńskiej (w wydawnictwie: „Materiały dla geografii i statistiki Rossii”) rzeki w tej gubernii zajmują 160000 dzies. gruntu, strugi i potoki 64000 dzies., stawy do 10,000 dzies., błota i jeziora 228000 dzies., t. j. razem wody zajmują do 460000 dz. czyli ósmą część całej rozległości. W płn.-wschodniej stronie powiatu prużańskiego i w południowej wołkowyskiego na rozległej a błotnistej wyżynie, znajduje się węzeł trzech systematów rzecznych Bałtyku i m. Czarnego. Stąd poczynają się Jasiołda, Narew i kilka dopływów Niemna, rozchodzące się w trzech różnych kierunkach. Najważniejszym jest dla gubernii system Niemna, potem system Wisły a najmniej ważnym system Dniepru. Rz. Niemen należy częściowo do gubernii od ujścia Szczary do Rotniczanki i przyjmuje w jej obrębie: Kotrę z Pyrrą z prawego brzegu a z lewego: Promszę z Mołczadzią, Szczarę z Hrywdą, Łohozą i l3są, Zelwę, Roś, Świsłocz i Łososnę. Bug przyjmuje w obr. gubernii Muchawiec, Lśnę, Pulwę i Nurzec. Do Narwi wpadają Supraśl i Biebrza. Jasiołda i Pina należą do wodozbioru czarnomorskiego. Jeziora w gubernii nie są zbyt liczne i skupiają się w dwu przeciwległych jej krańcach, na północy i na płd.-wschodzie. W powiatach Słonimskim ikobryńskim mają one ważne znaczenie z powodu przeprowadzonych między niemi kanałów: jeziora zaś północne w pow. grodzieńskim tem się cechują, że prawie wszystkie łączą się jedne z drugiemi za pomocą strug, a jedno z nich, mianowicie jez. Sałaty, wzniesione na 17 saż. nad zwierciadłem Niemna, w dniu 23 marca 1841 r. wylało się w rzekę potokiem do 14 wiorst długim, i dno jego do tego stopnia zaraz obeschnęło, że tegoż roku hreczkę na niem posiano. Błota i niziny w gubernii zajmują około piętnastej części jej rozległości. Pokryte w części lasem, w części krzakami, w części zaś są grzazkie i niepodobne do przebycia. Wszystkie te błota dadzą się rozdzielić na trzy grupy: północną, środkową i południową. Skutkiem

[s. 833]

parowania płytkich wód stojących po­wietrze w niektórych okolicach obfituje w szko­dliwe wyziewy. W ogóle błota zawierają dużo torfu, rudy żelaznej i wydają niepoźywną tra­wę. Za pomocą kanałów możnaby je osuszyć, co już miejscami przedsięwzięto. Klimat gubernii, ogólnie biorąc, umiarkowany; nie zda­rzają się ani silne mrozy ani wielkie upały; ponieważ jednak układ poziomu jest płaski a wyższe punkta są bezleśne, przeto klimat jest wilgotny i zmienny. Średnia temperatura ro­ku w Grodnie 5° ciepła, średnia temperatura lata 14° ciepła R. Polne roboty trwają 6 mie­sięcy, drzewa okryte liściem 188 dni. Prze­ważnie wieją wiatry płn.-zachodnie i płd.-zachodnie. Płody naturalne nie wyróżniają się zbytecznie od produktów przyrody gubernij przyległych. Panuje tu wielka rozmaitość flo­ry i fauny. Z roślin hodowanych z pożytkiem się uprawiają: żyto, pszenica jara i ozima, jęcz­mień, hreczka, groch, proso, len, konopie, tytuń, chmiel, ziemniaki, warzywa; obfite drzewa owocowe, różne jagody tudzież rośliny paste­wne a osobliwie lekarskie, które zbierają zna­chorzy, bardzo liczni po wsiach. Oo do drzew sosna przeważa; świerk nie tworzy jednorod­nych borów; dąb, grab, jesion, klon, osina, brzoza rosną pomieszane. Z pomiędzy zwierząt osobliwy jest żubr w puszczy białowieskiej (ob.) i mnóstwo wilków. (Gilbert: „Flora Lithuanica inchoata, seu enumeratio plantarum quas circa Grrodnam collegit et determinavit: 1781). W stronach grodzieńskich, tak jak i wszędzie indziej za Niemnem i Bugiem, system gospodarki trzypolowej zachowuje się dotąd tradycyjnie. Uprawne pola tutejsze dzielą się zwykle na trzy gatunki: pszenna, żytnie i gry­czane. Pszenne bywają czarnoziemne, czarno-zienmo-mułowate i mułowato-gliniaste; żytnie – aliaż piasku i gliny; gryczane – żwir z glinkowatym piaskiem. Pszenicznemi grunta­mi najbardziej odznaczają się następujące okoli­ce: część grodzieńskiego powiatu nad rzeką Swisłoczą, część prużańskiego koło Wyżek i Teweł, większość powiatu kobryńskiego, mia­nowicie nad Bugiem i pod samem powiatowem miastem, wschodnie okrainy Słonimskiego, wołkowyskie strony pod Krzemienicą i wreszcie przestrone łany pod Bielskiem i Sokółką. Dla umierzwienia tutaj dwóch morgów gruntu, po­trzeba zwykle 150 fur nawozu, to jest 3 do 6 sztuk większego gatunku bydła, lub 30 do 60 mniejszego. Zatem na 2 miliony morgów ornej w całej gubernii ziemi, wypada od 4 do 8 mi­lionów sztuk większego bydła, a tymcza­sem liczą ich obecnie niewięcej nad 600000. W ogóle skutkiem braku dostatecznego ulep­szenia roli, żyta zasiewa się tutai więcej daleko niż pszenicy; średni urodzaj tego zboża docho­dzi zwykle do 7 ziarn, nizki do 2; owies często się przepala, gryka i jęczmień udają się prawie zawsze. “Wszędzie tu sieją dużo owsa i gryki; nad Narwią – tytuniu, bobu i chmielu, w Brze­skiem, Kobryńskiem i Prużańskiem – prosa; jęczmień za to, len, konopie i soczewica upra­wiają się w dość małej ilości; kartofle, równie jak kapusta, rzepa i inne warzywa, należą do produktów ogrodowych. Sady używały daw­niej w stronach grodzieńskich wielkiego roz­głosu; dziś nawet, z upadkiem wielu obywa­telskich fortun, rynki gubernialnego metropo-lium, przy roku urodzajnym, odznaczają się je­szcze obfitością, taniością i wybornemi gatun­kami najrozmaitszych owoców. Włościańskie konie, których ogólna liczba nie przewyższa 90 tysięcy, bywają najczęściej słabowite i dro­bne. W Prużańskiem, Kobryńskiem i Brze­skiem zaprowadzono żubrowy, pochodzący od skrzyżowania krowiej i żubrzej rasy, wielce mleczny gatunek krów, o grubych a krótkich rogach, maści ciemno-gniadej i ryżawej. Przed laty kilkunastu najpoprawniejsze okazy bydła spotykało się w oborach pp. Walickich, Lachnickich, Wirionów, Haliburtonów, Wołowiczów, Trembickich, Skirmuntów, Giedrojciów, Chrzanowskich, Mostowskich, Biszpingów, Ejsmontów i Ossolińskich. Owiec liczono tu daw­niej około 300,000 sztuk, przynoszących 15 tysięcy pudów wełny. Najbardziej rasowe stada merynosów posiadali Pusłowscy, Delasowie, Trembiccy, Ostromęccy, Lubeccy i Osso­lińscy. Co do rękodzielnictwa za czasów jesz­cze Witoldowych rozpoczęło ono w grodzień­skich stronach swoje zwolna kiełkujące istnie­nie. Późniejszą porą nadane grodom tutejszym przez Jagiellonów prawo magdeburskie, ścią­gnęło do kraju wielu uzdolnionych cudzoziem­ców, i odrazu sformowało tu klasę średnią, przemysłową. W XVI wieku .cechy rzemie­ślnicze w Grodnie, Bielsku, Słonimie i Drohi­czynie rozwinęły się znakomicie. Na początku XVII stulecia tutejsze wyroby żelazne tudzież sycenie miodów i fabrykacya różnych spirytu­aliów, używały niezachwianej renomy. Z na­staniem wreszcie błogosławionych czasów Tyzenhauza, rękodzielnictwo stron grodzieńskich stanęło u szczytu rozwoju. Fabryki płótna, kamlotów, sukna, kapeluszy i powozów rów­nały się z najlepszemi tego rodzaju zakładami na obczyźnie. Nawet po upadku wielkiego ich założyciela, ożywcza jego idea trwała tu jeszcze długo, i fabryki sukna w Chomsku, Izabelinie, Różanej, Albie, Grodnie i Wołkowy-sku, do 1815 r. prosperowały świetnie. W ro­ku 1830 nastąpiła kryzys i trwała dotąd, aż skutkiem chwilowego upadku rękodzielnictwa w Królestwie Polskiem nie odkryło się tak w Białymstoku jak w innych tutejszych miejsco­wościach nowe pole dla fabrycznych powodzeń i przemysłowego rozwoju. Handel grodzieńskiej

[s. 834]

gubernii, przeszedłszy na początku bieżą­cego stulecia pod wyłączne przewodnictwo ży­dów, dotąd się w ich reku znajduje. Rynki kupieckie w Brześciu, Grodnie i Kobryniu, tu­dzież jarmarki w Zelwie, Świsłoczy, Wysokiem-Litewskiem i Szczuczynie, z górą od pół wieku stanowią kulminacyjne punkty handlo­wego monopolu żydów tutejszych. Średnia ce­na ziemi w gubernii 1879 r. wynosiła 27 rs. 54 kop. za dziesięcinę. R. 1880 w całej gu­bernii było 483991 dzies. pod oziminą, 356630 dzies. pod zbożem jarem a 121096 pod karto­flami. Tegoż roku zebrano: oziminy do 1787887 czetw,, zboża jarego 1274678 czetw., kartofli 2178703 cz. a siana 22479648 pudów. Według danych urzędowych w gub. grodź, przed rozporządzeniem 5 marca 1864 r. było 30 obyw. ziem. pochodź, niepolskiego, mających 55,266 dz.; 1171 oby w. ziem. pochodź, polskie­go, mających 904,059 dz. W d. 1 lipca 1870 r. było: 250 obyw. ziem. pochodź, niepolskiego, mających 295,303 dz.; 1060 obyw. ziem. po­chodź, polskiego, mających 700,383 dz. Siepolacy nabyli 188000 dz. z wolnej ręki, 16000 dz. z licytacyi, resztę od skarbu („Wil. Wiestnik”). Gub. grodź, miała 1 stycz. 1880 r. 1165401 mk.. a r. 1878 miała 1131502, wtem 563767 męż., 567740 kob. (od r. 1868 przyby­ło 166034 dusz) a co do wyznań 614141 prawosł., 299615 katol., 202699 izr., 12411 ew., 2636 mahometan (R. 1857 było żydów 96794). “W” gub. grodzieńskiej jest 9 dekanatów katoli­ckich: grodzieński, wołkowyski, słonimski, prużański, kobryński, brzeski, białostocki, biel­ski i sokolski, wszystkie dyecezyi wileńskiej. W pow. grodzieńskim jeden dekanat grodzień­ski. Parafia Wołpa należy do wołkowyskiego. Prawosławnych parafij było 1857 r. 317 w 29 dekanatach, a katolickich 127 w 9 deka­natach. Gub. grodź, dzieli się na następujące powiaty, które wyliczamy pod względem gę­stości zaludnienia w porządku malejącym: so­kolski, białostocki, bielski, grodzieński, woł­kowyski, kobryński, brzeski, prużański, sło­nimski. R. 1857 gub. liczyła 9 miast powia­towych i 16 nadetatowych, mczek 75. W ogóle miejscowości zaludnionych 6162. Roku 1879 było stacyj pocztowych 47. Główne li­nie komunikacyjne stanowią drogi żelazne: pe­tersbursko – warszawska, brzesko – grajewska, moskiewsko-brzeska, brzesko-kijowska i warszawsko-terespolska. Marszałkowie szlachty gub. grodź, byli: Krzywicki, Pusłowski Franc, 1805 Niemcewicz Stan. “Ursyn, 1807 Boreysza Paweł, 1812-21 Pancerzyński ludwik, 1820 – 23 Grabowski Kaz. hr., 1817 Andrzeykowicz Feliks, 1827 ks. Konst. Czetwertyński, 1854-59 Kalikst Orzeszko, 1856 hr. Starzyń­ski. Powiat grodzieński zajmuje płn.-zachodnią część gubernii a graniczy na płn.-wschód z gubernią wileńską, na płd. z pow. wołkowyskim, na zachód z sokolskim i gub. suwalską. Rozl. zajmuje 3709 w. kw. czyli 386364 dzies., w tej liczbie 79978 dzies. rządowych a 82923 dz. lasu. Ludności razem z Grodnem 156818 dusz; 41,6 na w. kw.; 80332 kob., 76486 mężczyzn (prawosł. 70860, katol. 48427, ewang. 306, żydów 37273, mahom. 1144). Fabryki głów­ne w powiecie: sukna 7 prod. na 11932 rs.; tytuniu 2 prod. na 95000 rs.; gorzelni 16 prod. na 452000 rs.; browarów 8 prod. na 71000 rs.; miodu 7 prod. na 7520 rs.; młyn par. 1 prod. na 14200 rs.; fabr. świec 2 prod. na 4280 rs.; mydła 2 prod. na 2240 rs.; skór 19 prod. na 48460 rs.; cegielni 10 prod. na 16851 rs. Sta­nów czyli okręgów admin. pięć: Grodno, Kryn­ki, Łunna, Skidle, Porzeeze; gmin 21. Po­wierzchnia powiatu falista, zwłaszcza nad Niemnem, który powiat ten dzieli prawie na dwie równe części. W północnej części po­wiatu leży t. zw. puszcza grodzieńska, która w 1857 r. zajmowała na długość z zach. ku wsch. przeszło 70 wiorst a na szerokość do 40 wiorst. Zachodnia część puszczy jest wzgórkowata, wschodnia zaś pokryta błotami torfiastemi i grząskiemi. Drzewo spławiają tu oprócz Niem­na rzeką Kotrą i jej dopływami Niewiszą, Pyrrą, Berwianką. Górną połowę rzeki Pyrry stanowi spławny kanał Tyzenhauzowski, któ­ry ją łączy z szeregiem rozległych a spław-nych jezior, jakoto: Zadubieńskie, Białe, Mle­czne i Lota. Inna grupa jezior: Hrud, Birsz-tackie, Werowskie, także tworzy jednolitą ca­łość przez łączące je strumienie i zlewa się do rzeki Kotry. Najwięcej do osuszenia puszczy i uspławnienia jej wód przyczynił się według Bobrowskiego, w obrębie swych lasów obywa­tel Walicki, który przekopał między innemi kanały berwiański i rybnicki. Zresztą drze­wostan puszczy, skutkiem, złej gleby, nie od­znacza się dobrym materyałem drzewnym. Jeziora obfitują w ryby, a do r. 1840 dostar­czały też dużo pijawek, które podobno w owym r. 1840 wyginęły. Z pomiędzy rzek w powie­cie główne są Niemen, Kotra i Świsłocz. Głó­wną linią komunikacyjną stanowi dr. żel. pe­tersbursko-warszawska. Ważniejsze w powie­cie miejscowości: Grodno, Druskieniki, Mosty, Kamionka, Kruszyniany i wymienione powyżej stolice administracyjnych zarządów (sta­nów). Marszałkami powiatu grodzieńskiego najprzód w dawnem wdztwie trockiem a potem w nowszych czasach byli: Aleksandrowicz Jan 1632; Aleksandrowicz Stefan 1690; Aleksan­drowicz Michał 1704; Buchowiecki Krzysztof 1655 – 62; Jundziłł Dunin 1766 – 73; Kruk Jan 1476; Kierdey Władysław 1647; Kierdey Jan Kazimierz 1669 – 70; Massalski Teodor książę 1613; Massalski Jan książę 1700; Po-łubnicki Wasil kniaź 1500; Połubnicki Bazyli

[s. 835]

kniaź; Piotrowski Mikołaj 1648; Piotrowski Stanisław 1657; Tyszkiewicz Jerzy 1564; Tyzenhauz Antoni 1764; Wolmer Kazimierz 1784-93; Wołłowicz Józef 1775-76; Wołkowicki Jan 1780-83; Aleksandrowicz Tadeusz 1798-1800; Czetwertyński książę Konstanty 1822; Eysymont 1821; Lachnicki Roman 1854-59; Orzeszko Kalikst 1848; Pancerzyński Ludwik 1805-1807; Reyten Stefan.

F.S.