Cudnów

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880, s. 714-715.Cudnów

, ross. Czudnow, mko nad rz. Teterowem, pow. żytomierski, o 50 w. od Żytomie­rza, od stacyi kolei żelaznej Olszanka wiorst 3. R. 1798 do 1800 C. był miastem powiatowem. Majątek C. zawiera ziemi or. z lasem 5929 dz. z których właściciele posiadają 2398 dz., wło­ścianie 3038 dz., kościelnej i cerkiewnej 493 dzies. Ma szkołę włościańską, urząd policyjny, sąd mirowy, śledczy, stacyą pocztową, urząd i sąd gminny, cerkwie 4 drewniane i kościół katolicki murowany. Mieszkańców prawosław­nych 1130 dusz, katolików 280, izraelitów 2275; domów drewnianych 350, kramów drew­nianych 120 i chałup włościańskich 248. Ko­ściół katolicki ufundowany w drugiej połowie XV w. Akt pierwotnej erekcyi zaginął; znaj­dujący się przy kościele dokument z wieku XVII wymienia wieś Serbinówkę, od Cudnowa kilka wiorst leżącą, jako ab antiquo do te­go kościoła zaliczoną; miejsce gdzie był pier­wotnie zbudowany kościół także niewiadome. Ostatni drewniany w końcu XVII w. w czasie buntów i wojen kozackich bardzo ucierpiał i na początku wieku XVIII już był odnowiony kosztem Pawła-Karola Łubartowicza i żony jego Anny z Lubomirskich Sanguszków. W ro­ku 1747 Janusz Aleksander Sanguszko za sta­raniem officyała kijowskiego, dziekana kapi­tuły H. Antoniego Gorczyńskiego, beneficium cudnowskie z wsią Serbinówką i jurydyką kościelną, zrzekłszy się w imieniu swojom i swoich następców prawa patronatu, odstąpił na rzecz kapituły kijowskiej, salvo moderno possessore, którym był ks. Michał Górski pro­boszcz cudnowski i Zasławski, kantor kijow­ski, z obowiązkiem utrzymywania na zawsze przy tym kościele dwóch kapłanów, t. j. je­dnego komendarza a drugiego wikaryusza. Tak więc po śmierci ks. Górskiego kapituła objęła to beneficium i aż do 1842, rządziła przez komendarzy przez siebie mianowanych. Na miej­scu dawnego drewnianego kościoła zbudowane­go na grobach chrześcian pomordowanych przez Tatarów, 1760 roku ks. Antoni Gorczyński, już wtedy sufragan kijowski, dziekan kapituły, zbudował w C. kościół murowany pod tytu­łem Znalezienia św. Krzyża, dosyć obszerny, z dwiema kaplicami, a 1762 r. biskup kijow­ski i czernihowski Józef Andrzej Załuski ta­kowy poświęcił. Dzwonnicę murowaną teraź­niejszy proboszcz ks. Szymański, kanonik ży­tomierski, przy udziale parafian 1879 r. posta­wił. Do tego kościoła należą kaplice: w m. Romanowie w pałacu hr. Ilińskich, lecz po spaleniu takowego 1877 r. nabożeństwo się nie odprawia. W Karpowcach murowana ka­plica; w Bratałowie drewniana i na cmentarzu parafialnym. Parafia dekanatu żytomirskiego liczy obecnie 6980 dusz. Był tu jeszcze kla­sztor i kościół oo. bernardynów, zbudowany w pierwszej połowie XVIII w. Kościół, dosyć obszerny, ukończony 1820 r. a w dziesięć lat t. j. 1831 zamknięty, dziś opuszczony całkiem, ma być przez rząd sprzedany na cegłę. Pod Cudnowem na polach ukazują się ogromne ska­ły z granitu, a brzegi Teterowa również gra­nitowe. Stare miasto z Nowem łączy grobla, przy której są dwa młyny. Od młynów na prawo ku półn. wsch. piętrzą się olbrzymie granitowe skały, na których jeszcze dotąd są widne skarpy z dzikiego kamienia, ludzką zdziałane ręką, podpierające mury zamku nie­gdyś te istniejącego. Na tej to górze dotąd jest czworoboczny wał z osuniętemi fosami; za wałem sterczy jeszcze kilka kamieni, ostatki byłego zamku, który już do gruntu zniszczony. Dziś w środku wałów jest chata wieśniacza z budynkami i ogród warzywny. Od stacyi Olszanki wjeżdżając do Cudnowa po lewej stronie na przedmieściu stoi dom drewniany obszerny, niegdyś rezydencya dziedzica z ogro­dem niby angielskim,, w którym są dzikie staro drzewa. W dziale Janusza i Aleksandra ks. Ostrogskich r. 1602 m. Cudnów z zamkiem dostało się ks. Januszowi kasztelanowi kra­kowskiemu i wcielone zostało z wsiami i wio­skami do ordynacyi ostrogskiej. Ostatni or­dynat ostrogski ks. Janusz Sanguszko, mar­szałek nadworny w. ks. lit., 1753 r. w Kolbuszowie rozdając dobra ordynackie rozmaitym

[s. 715]

magnatom, m. C. z przyległościami darował ks. Lubomirskiemu, staroście bohusławskiemu. Majętności te były następne: „Oppidum Cu-dnów, Januszpol, Krasnopol, Kamionka, Pią­tka (m. Piątka), Lipne, Bratałów, Krasnosiółka, Miohałówka, Myszczykosy, (dziś Wyszczykusy), Motronki, Wolica, Buraki, Letnicze, Andraszówka, Berkowce, Czadówka, Roczki, Korowińce, Wójtowce, Mieleńce, Korowińczyki, Turczynówka, Bejzymówka, Mołoczki, Tatarynówka, Lichosiółka, Troszczą (dziś miaste­czko), Semenówka, Kirejówka, Bratałów wiel­ki, Szczonówka, Manie, Romanówka, Stołków, Szalajki, Wolica, Horbowicza, Kamion, Kołodeżna, Zaborzyco, Ułów alias Ulcza, Kazary małe i wielkie, Karolinki, Memierzyńce, Wo­lica Wróblewska, Sapoków, Bułdyczów, Koza, Trutionki, Michałówka, Dacki, Batuszki, Kraśniszcze, Kołki, Boje, Ilizów, Łuczki, Jakowce, Sieniawka, Dramielce, Staryki, Kniażyn, Drygiłów, Horodyszcze, Wolica Lemieszczyna, Tatarynówka, Wolica Chalecowa, Wolica Ostróżek nowy, Iwanowice, Zubkowszczyzna, Hołynice, Noszówka, Ilwanowice, Borkowce, Aiszyńce, Czajna, Chrymiła, Klityszcze, Koropeje, Jasnogród, Hołynki (Hołotki), Hołotki dru­gie, Bejzymy, Tutianki, Filipy, Dołżek, Worobijówka, Zarobki, Krasnopol (dziś miasteczko), Bezpieczna, Hałajówka, Lubicze, Kamionka, futory, uroczyska, dworzyszcza z nowemi wsiami, jakimkolwiek imieniem i nazwiskiem zwanymi.” (wyciąg z konotaoyi przez ks. Sanguszkę marszałka nadw. w. ks. lit. w grodzie sandomirskim, Sabbato post festum S. Luciae V. et. M. Anno Domini 1753, poczynionych). C. od Lubomirskich przeszedł w posiadanie Adama ks. Ponińskiego, podskarbiego w. kor., który otrzymał przywilej 1777 r., stanowiący 5 jarmarków. Miejsce to dwa razy nawiedzał Stanisław August: pierwszy raz zjechał 22 li­stopada 1781 r. wracając z Kaniowa, powtór­nie 17 marca 1787 r. udając się do Kamieńca; o ćwierć mili od miasta powitany król od oby­wateli województwa kijowskiego w polu, pro­wadzony przez nich był konno, wespół z gar­nizonem cudnowskiem i oficerami kawaleryi narodowej aż do miejsca noclegu swego w zam­ku. Nazajutrz król udał się do ks. bernardy­nów, słuchał mszy Św., kazał rozdać jałmużnę ubogim i w dalszą puścił się podróż; hojnie po­dejmował monarchę i licznych obywateli dzie­dzic Potocki, starosta guzowski (Opis Staroż. Polsk. Balińskiego i Lipińskiego T. 2 str. 535). C. pierwotnie należał do ks. Ostrogskich, póź­niej Lubomirskich, Ponińskich i Potockiego; dopiero od tego przeszedł do Rzewuskich, z których ostatni Henryk Rzewuski, były mar­szałek powiatu żytomirskiego, znany literat i pisarz wielu dzieł, posiadacz m. 0. z kilku tylko wsiami, zostawił dwie córki, które są obecnie dziedziczkami tej majętności. W r. 1660 hetmani: Stanisław Potocki w. k. i Jerzy Lubomirski polny koronny, wyszedłszy z po­pasem wojsk polskich z miasteczka Lubaru (Lubartowa), spotkali tu wodza wojsk rossyjskich kniazia Szeremetjewa; wszczęła się bitwa, w której Szeremetjew, widząc że nie podoła, cofnął się do Cudnowa i tu, gdy go hetmani otoczyli, złożył broń. Od północy 0. jak okiem zajrzeć ciągną się lasy, aż za Żytomierz, gdzie się łączą z lasami owruckiemi. Od połd. zaś pola i stepowa pozycya.

X. Sz. i Ż. Róż.