Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 13, pod red. B. Chlebowskiego, Warszawa 1892, s. 614-617.
[s. 614]
Wiśniowiec Nowy i Stary, dwa miasteczka nad Horyniem, pow. krzemieniecki, w 2 okr. pol., gm. Wiśniowiec, odl. o 20 w. od Krzemieńca (gdzie st. poczt.), a 41 w. od st. dr. żel. Rudnia Poczajowska. Miasteczko położone w malowniczej, wyniosłej okolicy, prawie ze wszystkich stron otoczone jest sadami. Rz. Horyń, na której urządzoną jest tu tama z młynem przy niej, dzieli mko na dwie części, z których płn.-wschodnia, nazwana Nowym Wiśniowcem, leży po lewym wyniosłym brzegu rzeki, druga zaś część, płd.-zach., zajmuje nizinę na prawym brzegu Horynia. W około miasta znajdował się dawniej stary las dębowy, dziś prawie zupełnie wytrzebiony. W 1885 r. było tu 97 dm., 665 mk., zarząd okr. policyjnego i gminy, 3 cerkwie, kościół paraf, katol., kaplica katol., synagoga, 6 domów modlitwy żydowskich, szkoła gminna, 72 sklepów, targi tygodniowe w niedziele, jarmark, browar. Podług Teodorowicza (Opis. Wołyń, eparchii) W. Nowy wraz z przedmieściem Zagorodzie i wsią Myszkowce ma 112 dm., 876 mk., zaś W. Stary ze wsią Fedkowce (o 1 w.) 184 dm., 1501 mk. chrześcian i 460 żydów. Cerkiew par. w W. Nowym, p. w.
[s. 615]
Archanioła Michała, wzniesioną została pierwotnie w 1645 r. przez ks. Jeremiego Wiśniowieckiego a w 1726 r. przez ks. Michała Serwacego po zniszczeniu odrestaurowana, była początkowo kościołem przy klasztorze karmelitów. Świątynia ta, odnowiona ponownie w 1768 r., została po supremacyi karmelitów w 1832 r. zamienioną na cerkiew i poświęconą w 1835 r. Odnowiona w 1840 r. kosztem skarbu, została zniszczoną przez pożar 17 kwietnia 1863 r., poczem nabożeństwo przeniesiono do cerkwi filialnej, p. w. Wniebowstąpienia Pańskiego. Mała ta cerkiewka, wzniesiona w ogrodzie pałacowym, u stóp góry zamkowej, zwana dotąd cerkwią zamkową, jest najdawniejszym zabytkiem Wiśniowca. Fundowana przez ks. Wiśniowieckich w 1530 r., odnowioną została w 1872-3 r. W sklepach podziemnych tej cerkwi spoczywają zwłoki wielu ks. Wiśniowieckich, między innymi obojga rodziców ks. Jeremiego: Michała, ssty owruckiego, i żony jego Reginy Mohylanki. Uposażenie cerkwi stanowi hutor (o 3 w.), obejmujący 41 1/2dzies.. oraz 11 dzies. łąk przy wsi Kunnicy. Nadto do par. w W. Nowym należy cerkiew filialna we wsi Dźwiniacze (o 5 w.). W W. Starym znajduje się cerkiew par., p. w. Narodzenia N. M. P., z drzewa wzniesiona w 1845 r. kosztem hr. Mniszcha a ukończona staraniem parafian w 1869 r., uposażona jest 72 1/2 dzies. ziemi z zapisu ks. Michała Korybuta Wiśniowieckiego z 1738 r. W W. Starym znajduje się również kościół par. katoL, p. w. św. Stanisława, z muru wzniesiony w 1757 r. przez Jana Mniszcha. Parafia katol.. dekanatu krzemienieckiego, 1790 wiernych. Kaplica w Wierzbowcu. W kościele tym mieści się obraz św. Antoniego Padewskiego, słynący cudami. W grobach kościelnych spoczywają zwłoki fundatorów. Ozdobę miasteczka stanowi dworzec książąt Wiśniowieckich, wzniesiony około 1720 r. na górze, na gruzach dawnego obronnego zamczyska, pośród widocznych jeszcze wałów i okopów fortyfikacyjnych, przez ostatniego potomka rodu ks. Michała Serwacego. Jest to wspaniały, dwupiętrowy gmach, z ciosowego kamienia, w podkowę zbudowany, z dwupiętrowym wypukłym dachem, w stylu rococo. W głównej sieni pałacowej napis na ogromnej tablicy marmurowej głosi późniejszą historyę W. Ściany tej sieni wykładane są taflami z fajansu we wzory szafirowe na tle Wałem. Tu mieszczą się schody prowadzące na górne piętro. Po obu stronach sieni znajdują się wysokie pokoje, w których wiszą obrazy z wyobrażeniem wesela i koronacyi Maryi Mniszchówny w Moskwie (obrzęd zaręczyn której odbył się w tutejszej cerkwi zamkowej) i bajeczne tryumfy przodków domu Mniszchów za Karola Wielkiego i Ottona III (w ostatnich czasach obrazy te sprzedane zostały przez obecnego właściciela W. do muzeum rumiańcowskiego w Moskwie). Po prawej stronie sieni ciągną się mniejsze mieszkalne pokoje; po lewej stronie ogromna sala, mieszcząca popiersia gipsowe znakomitych Polaków. Dalej idzie długi szereg pokoi gościnnych. Na górze, z prawej strony schodów, wysoka sala przedpokojowa, także tafiami fajansowemi wyłożona, a w niej portrety trzech ostatnich królów polskich. Za nią sala Korybutów, w której mieszczą się portrety samych ks. Wiśniowieckich, dalej kilka salonów z pięknemi staroświeckiemi obiciami gobelinowemi na ścianach i meblach, a na samym końcu obszerny pokój sypialny, z okazałem łożem pod baldachimem, na którem spoczywał w. ks. Paweł podczas swego pobytu tutaj. W tern samem skrzydle znajduje się obszerny teatr domowy a za nim, podobnie jak na dole, pokoje gościnne. Po lewej ręce od schodów jest przedpokój Lubomirskich, z ich portretami, dalej biblioteka i kaplica, zupełnie prawie opuszczona, następnie pokoje zajmowane niegdyś przez Stanisława Poniatowskiego, wytwornie i bogato urządzone. W sypialni Poniatowskiego, na wielkim zwierciadle nad kominkiem znajduje się brylantem wyrżnięty napis „Le Conte dn Nord”, zrobiony jakoby przez w. ks. Pawła. W pokojach tych są ładne obrazy, portrety Holbeina i widoki Canalettego. W pałacu znajdowała się biblioteka, licząca do 15000 tomów, pomiędzy niemi wiele rzadkości bibliograficznych oraz cennych rękopisów. Pałac otoczony jest dokoła obszernym i pięknym ogrodem, na pochyłości góry rozłożonym. Ogród ten założony został przy końcu zeszłego wieku przez słynnego ogrodnika Miklera. Gmina, położona w środkowej części powiatu, graniczy od zachodu z gminami: Oleksiniec, Poczajow i Bereżce, od płn. z gm. Białokrynica, od płn.-wschodu z gm. Borki, od wschodu z gm. Borsuki, od płd: z gm. Wierzbowiec i Zarudzie, obejmuje 18 osad, mających 1012 dm. włość, (obok 315 należących do innych stanów), 13851 mk. włościan, uwłaszczonych na 7755 dzies. Okrąg policyjny wiśniowiecki obejmuje cztery gminy: W., Borsuki, Wierzbowiec i Zarudzie. W. jest bardzo starą osadą, choć daty jego założenia nie można na pewno określić. Podług Stryjkowskiego Dymitr Korybut, ks. siewierski, syn w. ks. Olgierda, wyzuty ze swej dzielnicy, otrzymawszy od Witolda niektóre grody na Wołyniu, miał około 1395 r. założyć zamek tutejszy; syn zaś jego Fiedor czyli Fedko stał się protoplastą książąt na Wiśniowcu. Według innych założycielem zamku i głową domu Wiśniowieckieh był Sołtan, prawnuk Korybuta. Oba jednak te twierdzenia nie mają żadnej podstawy. Nazwa osady poraź pierwszy występuje w przywileju Władysława Warneńczyka, którym nadaje Zbaraż, Gródek, W., Maniów i in. w dożywotne władanie Wasilowi, synowi Fedka, kn. Nieświckiego, gorącego stronnika Świdrygajłły. Wasil pozostawił
[s. 616]
trzech synów: Wasila, Semena i Sołtana, którzy aktem z d. 9 lipca 1463 r. podzielili się spuścizną po ojcu. W., między innemi, dostał się Sołtanowi (Arch. ks. Sanguszków, I, 54-5), który pierwszy od siedziby swej W. przyjął nazwisko kn. Wiśniowieckiego. Po bezdzietnej śmierci Semena i Sołtana wszystkie ich dobra spadły na synów Wasila, który od otrzymanego Zbaraża przybrał nazwisko Zbaraskiego. Przy podziale W. dostał się średniemu brata Michałowi, właściwemu protoplaście domu Wiśniowieckich. Za jego życia W. w 1494 r. srodze od Tatarów zburzonym został, natomiast w 1512 r. pod Łopuszną (o 2 mile od W.) hetmani Konstantyn Ostrogski i Mikołaj Koniecpolski odnieśli nad nimi pamiętne zwycięztwo. Synowie kn. Michała: Aleksander, ssta rzeczycki, i Iwan, ssta szyski, dali początek dwom oddzielnym liniom: starszej, królewskiej, i młodszej, książęcej, z których pierwsza zakończyła się na królu Michale w 1673 r., druga, na której wygasł ród Wiśniowieckich, na ks. Michale Serwacym w 1744. Potomkowie ich nierozdzielnie władali W., bowiem w czasie rewizyi zamku krzemienieckiego z 1545 r. mieszczanie krzemienieccy uskarżają się o nieprawne branie przez ks. Wiśniowieckich w Wiśniowcu po dwa grosze od wozu myta (Jabłonowski, Rewizye, 105). Podług reg. pob. po w. krzemienieckiego z 1570 r. dobra wiśniowieckie należą w części do Michała (Michajły), ssty czerkaskiego i kaniowskiego, i Aleksandra, synów Aleksandra, oraz Andrzeja, kasztelana wołyńskiego, i Konstantyna, synów Iwana. Pierwszy z nich płaci z 211 dym., 41 ogr. po 4 gr., 56 ogr. po 2 gr., 4 bojar putnych po 20 gr., 9 kół młyń., szynk, gorzał, po 6 gr.; 2 karcz.; drugi z 152 dym., 52 ogr. po 4 gr. 92 ogr. po 2 gr., 3 bojar putn., 10 kół młyń., 3 karcz., 7 rzemieśl., szynk, gorz.; kn. Andrzej z 251 dym., 102 ogr. po 4 gr., 62 ogr. po 2 gr. 25 bojar putn. po 20 gr., 7 rzemieśl. po 2 gr. 19 kół młyń., 9 kotł. gorzał., 4 karczm., wreszcie kn. Konstantyn z 235 dym., 10 ogr. po 4 gr., 113 ogr. po 2 gr., 12 kół młyń., 3 bojar putn., 3 karcz. W 1577 r. kn. Andrzej Wiśniowiecki i wszyscy „kniazata Wisniowieczkie” nieoddali poboru z mta W. oraz z miasteczek włości do niego należących dla wielkiego spustoszenia od Tatarów. W 1583 r. kn. Michajło Wiśniowiecki, kasztelan kijowski, z części mka W. wnosi: z 10 dm. rynków, po 6 gr., 16 dm, uliczn., z 10 ról, z 17 ubogich chałup, z 15 o grodów miejskich, od 1 siodlarza, 1 łucznika, 1 rzeźn., 2 szewców, 2 garncarzów, 2 piekarzów, 10 komom.; kn. Aleksandrowa Wiśniowiecka ze swej części: z 6 dm. rynków, po 6 gr., 8 dm ulicz., 6 nędznych chałup, 1/2 koła waln.; kn Andrzej W., wwda wołyński, z 10 dm. rynków po 6 gr., 11 dm. uliczn., od siedelnika i ryma rza, od 4 garncarzów,2 piekarek, 1 rzeźnika, 4 półłanków, z 9 nędznych chałup, 5 łan., 8 grodn., 3 ogród., 8 kom., 1/4 koła waln.; wreszcie tenże kn. Andrzej z części mka W., którą dzierży w opiece po nieboszczyku kn. Konstantym: z 7 dm. rynk. po 6 gr., 16 dm. uliczn., 16 półłanków, 10 chałup nędznych, 10 ogród., 3 rzem., 1/4 dwu kół waln. (Jabłonowski, Wołyń, 28, 29, 78, 132, 133, 145). Po śmierci kn. Andrzeja (f 1585 r.) W. wraz z innemi dobrami dostaje się w 1593 r. jednej z czterech jego córek Aleksandrze, wydanej za kn. Jerzego Iwanowicza Czartoryskiego. Tym sposobem W. wyszedł z rąk Wiśniowieckich, nie na długo wprawdzie, gdyż w 20 lat później (1614 r.) wykupił go ks. Michał, ssta owrucki. Syn jego Jeremiasz, wwda ruski i hetman w. koronny, wzniósł w W. wspaniałą bazylikę dla karmelitów bosych, zniszczoną potem przez Kozaków, oraz przebudował około 1640 r. zamek, powiększył go i należycie obwarował. Po śmierci syna Jeremiasza króla Michała W. przeszedł do młodszej linii, mianowicie w ręce ks. Dymitra Jerzego, wwdy bełzkiego, hetm. w. kor. W 1672 r. zamek tutejszy zdobyty został wskutek zdrady żydowskiej przez Turków, przyczem dowódca załogi Borkowski i wielu ze szlachty okolicznej, która w zamku szukała schronienia, wycięci zostali a miasto w popiół obrócone. Pragnąc je podźwignąć Jan III stanowi 1677 r. „aby miasto W. post clades, mogło respirare, ab omnibus oneribus reipublicae prócz ceł kor. do lat 12 uwalniamy”. Po śmierci ostatniego potomka rodu ks. Wiśniowieckich, ks. Michała Serwacego, wwdy wileńskiego, hetm. w. litew. (+ 1744 w Mereczu), ogromne jego dobra, składające się, oprócz W., z 9 miasteczek i 150 wsi do niego należących a nadto obszernych majętności na Litwie i Ukrainie, odziedziczyły córki jego: Anna Ogińska, wojew. trocka, i Elżbieta Zamoyska, wojew. smoleńska. Córka ostatniej Katarzyna, wydana za Jana Karola Mniszcha, podkomorzego litew., wniosła mu w posagu klucz wiśniowiecki. W tym czasie w skład klucza starowiśniowieckiego wchodziły wsi: Kwarczówka, Okniny Wielkie i Małe, Horynka, Kuszlin, Podhajczyki, Jankowce, Kadzajówka, Wierzbica, Maniów, Kotiużyńce, Chwedkowce, Czajczyńce, Horynkowce, Krzywczyki i Bakowiec. Klucz nowowiśniowiecki składał się z 23 wsi: Łozy, Bodaki, Kochanówka, Hnidawa, Wierzbowiec, Szepelówka, Łopuszna, Pachinia, Koniaczówka, Hołobissy, Martyszkowce, Biłka, Biłeczka, Bakowiec, Myszkowce, Polany, Kunakowce, Butyń, Młynówce, Bakoty, Dźwiniacz, Zalesie (Stecki, Wołyń, 341-2). Syn ich Michał Jerzy, w 1783 r. marszałek w. kor., przywrócił przygasającą świetność Wiśniowcowi. Tu zjechał się w 1781 r. Stanisław August Poniatowski z w. ks. Pawłem, który z żoną swą pod nazwiskiem hr. Północy (du Nord) odwiedzał cudze kraje. Tu po dwa kroć gościł w 1787 r.
[s. 617]
król Stanisław, raz udając się do Kaniowa na zjazd z ces. Katarzyną, II i ces. austr. Józefem, i potem wracając do Warszawy. Za wstawieniem się Mniszcha otrzymał Fischer d. 14 sierpnia 1790 r. przywilej na założenie apteki, z zastrzeżeniem: aby pod juryzdykcyą miejsca zostawał i od płacenia podatków tym przywilejem nie zasłaniał się, starych i popsutych lekarstw nie trzymał, świeże sprowadzał i o aptekarczyków pilnych starał się, prawa królewskie i kośc. rz.-katol., tudzież miejscowe zachowując. Po śmierci hr. Michała Jerzego Mniszcha objął dziedzictwo syn jego Karol (t 1846 r.), po nim zaś fortuna poszła w podział pomiędzy dwu braci, z których hr. Andrzej pozostał przy W., wkrótce jednak (1852 r.) sprzedał majątek wraz z pałacem i wszystkiemi zabytkami ks. Abamelek. Od niej w 1857 r. odkupił W. hr. Włodzimierz de Broel-Plater, właściciel mka Dąbrowicy (w pow. rówieńskim). Okoliczności jednak nie sprzyjały hr. Platerowi. Majątek był drogo nabyty, czasy nieprzyjazne, wystawiono przeto W. na sprzedaż za długi bankowe i na licytacyi w 1876 r. nabył dobra za bezcen J. Tolli, prezydent mta Kijowa. Wywiązała się z tego powodu sprawa sądowa iw 1884 r. sąd okręgowy łucki oddalił ostatecznie pretensye hr. Platera. Obszerniejszy opis W. podał Przezdziecki w dziele „Podole, Wołyń i Ukraina” oraz Stecki w 2-gim tomie dzieła „Wołyń”. Opis z widokiem podał Tyg. Illustrowany z 1870 r. (No 119).
J. Krz.
Zostaw odpowiedź
Chcesz przyłączyć się do dyskusji?Nie krępuj się!