Bracław

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880, s. 345-348.

Bracław, miasto powiatowe w gub. podol­skiej, nad rz. Bohem, o 240 wiorst od Kamień­ca a 40 wiorst od stacyi Rachny drogi żela­zne odesko-kijowskiej. Dawniej stolica wo­jewództwa bracławskiego, utworzonego w 1569 r. na sejmie unii Litwy z Koroną, składającego się z powiatów: bracławskiego, Winnickiego, i zwinogrodzkiego (gub. kijowska), a w 1791 dodano jeszcze pow. nowobohski. Kroniki już z początku XII w. wzmiankują o B. W 1331 r. Olgierd, wypędziwszy tatarów, oddał rządy Podola Koryatowiczom, którzy tu zamek

[s. 346]

zbudowali i miasto podźwignęli czy też zało­żyli. W 1395 r. Witold, idąc przeciw buntują­cemu się Fiedorowi Koryatowiczowi, zdobył B., a następnie dostał go w dożywocie od Ja­giełły. W 1463 spalony przez ochotników idących, na obronę Kaffy. Starosta Czartory­ski dopędził ich. i w pień wyciął; pięciu miało tylko pozostać. W 1478 r. tatarzy złupili i spalili miasto; od zamku jednak odparci zo­stali. Aleksander w. ks. lit. stał tu obozem, idąc na pomoc królowi Janowi Olbrachtowi w czasie wojny wołoskiej; wzmocnił on zamek, miasto odbudował. Według Samickiego no­siło ono nazwę grodu św. Piotra i w herbie mia­ło wyobrażenie św. Piotra Apostoła. R. 1552 Zygmunt August osadził tu silną załogę i zamek mocniej opatrzył; pomimo to jednak miasto tak było ciągle niszczono przez tatarów, że, stosownie do zezwolenia sejmu 1654 r. mu­siano sejmiki, sądy i akta ziemskie i grodzkie przenieść do Winnicy. Odtąd B. zaczął coraz więcej upadać. W czasie wojen Chmielnickie­go, B. wiele ucierpiał i kilkakrotnie był palo­ny i niszczony. W 1654 r. 12,000 kozaków pod wodzą Paszkareńki, Żelenieckiego i Bohu­sza zamknęło się w B. Wyprawiony przez hetmanów oboźny koronny Stefan Czarniecki z Jędrzejem Potockim stoczył bitwę pod mia­stem i zmusił kozaków opuście je. Zginęło tu 2,000 kozaków, między którymi Nakażny przyboczny Chmielnickiego Juszczyc, Blizny, pułkownicy: Zieleniecki i Macherzyński. Z po­laków poległ dzielny Balent, który świetnie odznaczył się przy wzięciu Buszy. Kozacy miasto zniszczyli do szczętu, zamek wysadzili w powietrze, działa zatopili i most zrujnowali. W 1672 r. B. zajęli Turcy wraz z Podolem, lecz po 3 latach oddali go. W 1674 r. Jan III całą zimę przepędził pod B. Nie zważając na ostrość zimy chan tatarski całe swe siły zgro­madził pod miastem, lecz uczyniona przez króla wycieczka rozgromiła niewiernych i cofnąć się do Krymu ich zmusiła. Książę Kalikst Poniński, podskarbi w. k., otrzymawszy na lat 50 staro­stwo bracławskie, ustąpił je w 1783 r. Tadeuszowi Kozłowskiemu. Lustracja z 1789 r. opisuje nowe miasto i przedmieścia: Czerniszówkę, Słobódkę, Parchiłówkę i Pawlikówkę. Dochodu przynosiło z miasta 12,531 zp., z ca­łego starostwa, do którego należało 21 wsi, 71,813 złp. W 1792 r. we wsi Księdzówce stało 6,000 wojska polskiego pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego; piechotą dowodzili jenerałowie: Poupart, Kościuszko i Czapski; ja­zdą: Wielhorski, Mokronowski i Karwicki, i tu miał się zacząć związek targowicki (? Marczyń­ski). Miasto leży na rozległej płaszczyźnie, źle z drzewa zabudowane, przez pożary ciągle niszczone; tak np. w 1810 r. paliło się 3 razy, w 1811 r. 7 razy, a w 1822 r. aż 10 razy. Miało być dawniej bardzo rozległe i rozciągało się aż do miasteczka, teraz wsi Macochy; dziś pozostały tylko ślady wałów, gruzy dawnego zamku architektury ostrołukowej, na górze nad Bohem, przy ujściu rzeczki Pacówki, gdzie da­wniej było stare miasto, z 730 domów złożone z 7 cerkwiami i 1 kościołem katolickim. Dziś B. liczy 5435 mieszkańców, w tej liczbie 1728 prawosławnych, 844 katolików, 2863 izr. Cer­kwi prawosławnych 2. Paraf, kościół katol. M. B. Szkaplerza Św., z ofiar 1743 wymuro­wany, posiada słynący cudami obraz M. B. Parafia katol. dekanatu t. n.: dusz 4309. Ka­plice w Niższej Kropiwnie i Rajgrodzie. De­kanat bracławski albo hajsyńsko-bracławski dyecezyi łucko-żytomirskiej rozciąga się na dwa powiaty bracławski i hajsyński a parafy obejmuje 9 t. j. 5 w pow. bracławskim: B., Memirów, Tulczyn, Woronowica, Kopijówka a 4 w hajsyńskim: Granów, Kuna, Ładyżyn, Ternówka. Wiernych liczy 14,871. Synagog i domów modlitwy ma B. 5. Domów -muro­wanych 12, drewnianych 618. Zarząd powia­towy, sąd mirowy, kantor pocztowy, telegraf. Handel i przemysł nieznaczny w ręku żydów. Jarmarków znaczniejszych nie ma. Jest tu fa­bryka świec, wyrabiająca na 1100 rs., garbar­ni 2 na 200 rs., browar na 1500 rs. i młyn, wyrabiający na 3500 rs. Apteka i 2 lekarzy. Mostu na Bohu nie ma, przewóz odbywa się promami. Do B. należy 836 dz. ziemi. Wo­jewództwo bracławskie obierało 6 posłów na sejm i 2 deputatów na trybunał. Miało 1 wo­jewodę, 1 kasztelana i 1 starostę grodowego Winnickiego. Wojewodów bracławskich było wszystkich 30, pierwszym był Roman ks. Sanguszko (+ 1571), ostatnim Marcin Grocholski. Kasztelanów zaś było 22: zaczął Jędrzej kniaź Kapusta, zakończył Antoni hr. Czetwertyński. Powiat bracławski graniczy na północ z pow. Winnickim i gub. kijowską, na wschód z gub. kijowską i pow. hajsyńskim, na południe z pow. olhopolskim i jampolskim, na zachód z jampolskim i Winnickim. Powiat zajmuje 55,3 mil kw. czyli wiorst 2705, dziesię­cin 275,580. Powierzchnia pagórkowata, nad rz. Bohem grunt skalisty, w innych miejscach ziemia czarna, miejscami tylko glejowata i pia­szczysta. Lasy w małej ilości, dębowe i mie­szane; sosna pielęgnuje się tylko w ogrodach. Rzeka Boh płynie przez powiat i przyjmuje w swoich granicach, a) Kraśniankę, zaczyna­jącą się w jampolskim pow. pod m. Krasne (wpada pod wsią Rohozną); b) Szpikówkę, za­czynającą się pod m. Szpikowem (wpada pod m. Bracławiem); c) Jazowiec, zaczyna się w Hrynienkach, uchodzi pod wsią Mocosze; d) Sielnica, zaczyna się w bracławskim, pod wsią Lewkowce, wpada do Bohu w hajsyńskim po­wiecie pod m. Ładyżynem. Przyjmuje z lewej

[s. 347]

strony Tulczynkę, przy ujściu której leży m. Tulczyn i Kilczówkę, wypływającą z okolic wsi Wojtowiec, wpada pod wsią Hebanie. Z lewej strony do rz. Sielnicy wpada rzeczka Siarczysta, zaczynająca się pod wsią Michałówką; e) Trościaniec zaczyna się w pow. bracławskim około wsi Krasnohorki, wpada w hajsyńskim około w. Trościanczyka; f) Dochna zaczyna się w pow. olhopolskim, około wsi Bondurowki, płynie przez pow. bracławski, wpada do Bohu w pow. bałckim. Inne pomniejsze rzeczki i strumyki są: Kutkówka, Wołczek, Horodnia, Idzka, Baksza, Kozarycha, Zabokrzyczka i Batoh. Jezior wielkich nie ma; małe, tworzące się z deszczów, w czasie go­rącego lata wysychają. Ludność pow. bracławskiego jest męż. 81,399, kob. 79,388: razem 160,787 mieszkańców. Pod względem religii: prawosławnych męż. 64536, kob. 62138, razem 126,667; katolików męz. 4934, kob. 4714, razem 9648; protestantów męz. 100, kob. 98, razom 198; izraelitów męz. 11,047, kob. 11598, razom 22,645; sekciarzy męz. 783, kob. 846, razem 1629. Pod względem stanów: szla­chty: m. 943, kob. 1002, razem 1945; ducho­wieństwa m. 851, kob. 917, razem 1768; mie­szczan m. 14,332, kob. 14906, razem 29238; włościan m. 60,881, kob. 60,180, razem 121,061; innych stanów m. 4382, kob. 2383, razem 6765. W stosunku do rozległości w pow. bracławskim wypada na 1 milę kwadr. 2906 mieszk., na wiorstę 60, a na jednego mieszkań­ca 1,6 dzies. Ruch ludności w pow. bracławskim 1878 r. był następujący: ślubów było w Bracławiu 86, w pow. 1882. Urodzonych w Bracławiu m. 201, kob. 144; razem 345; w pow. m. 4185, kob. 3811: razem 7996. Zmarłych w Bracławiu m. 127, kob. 100: ra­zem 227; w pow. m. 3341, k. 3310: razem 6651. Przewyżka więc urodź, nad zmarł, w Bracławiu jest 118, w pow. zaś 1345. Z ogólnej liczby wykazanej ziemi jest: Pod zabudowaniami, ogrodami, wygonami 15,354 dz., pod polami 109,006 dz., pod łąkami 44,681 dz., pod lasem 96,974 dz., pod błotami i wodą 9562 dz. Ilość lasu jednak w ostatnich la­tach znacznie zmniejszyła się. W 1877 r. zasiano pszenicy: przez obyw. 13632, przez włościan 14203, przez miesz. 1645: razem 29480; zebrano przez obyw. 88570, włość. 81654, miesz. 9212: razem 179436 czet.; żyta: przez obyw. 3977, włościan 25154,miesz. 1137: razem 30268; zebrano: obyw. 22504, włość. 135233, miesz. 5934: razem 163671 czet.; owsa obyw. 11405, włość. 14814, miesz. 1388: razem 27607; zebrano przez obyw. 63361, włość. 77,246, miesz. 7868: razem 148,475; hreczki obyw. 1275, włość. 4814, miesz. 516: razem 6554; zebrano przez obyw. 6181, włość. 19860, miesz. 2259: razem 28300 czet.; ję­czmienia: obyw. 3457, włościan. 11228, miesz. 865: razem 15550; zebrano obyw. 15354, włos. 45095, miesz. 4025: razem 64474 czetwort. Oprócz tego pow. produkuje znaczną ilość bu­raków do 6 cukrowni, i innego zboża. Fabryk świec 5 z produkcyą 6100 rs., zatrudnia 6 lu­dzi; mydła 1 z prod. 1300rs., zatr. 2 lud.; gar­barni 5 z prod. 2200, zatr. 8; fabryk cukru 6 z prod. 834,000 rs., zat. 2760; gorzelni 9 z prod. 340,000 rs., zatr. rob. 100; browarów 2 z prod. 24,500 rs., zatr. 20 lud.; tytuniu 2 z prod. 34,500 rs., zatr. 20 lud.; cegielni 5 z prod. 7,200 rs., zatr. 40 lud.; hamerni 4 z prod. 8,300 rs., zatr. 8.; fabryka powozów l z prod. 7,000 rs. 18 lud., młynów krupczatek 7 z prod. 33500 rs., zatr. 24 lud.; młyn. parowy 1 z prod. 2,400 rs., zatr. 7 lud. Razem więc jest 48 fabryk z produkcyą 1,302,000, zatrudnia­jących 3,000 ludzi. Pod względem oświaty pow. bracławski posiada w Niemirowie gimnazyum 8-klas. klasyczne; utrzymanie jego ro­czne kosztuje 38,841 rs. Hr. Bolesław Poto­cki daje na to 33,000 rs., resztę dodaje rząd. Nau­czycieli jest 22, uczniów w roku przeszłym szkolnym było 444; z tych pod względem re­ligii: prawosławnych 173, katol. 193, izrael. 63, protestant. 15. Oprócz tego w B. jest szkoła powiatowa 2-klasowa; w Niemirowie przy monastyrze prawosławnym szkółka żeń­ska, i przy gminach elementarne szkółki dla włościan. Cerkwi i monastyrów w pow. bracławskim 118, synagog i meczetów 26. Pow. bracławski tworzy oddzielny dekanat rzymsko­katolicki (ob. wyżej). Kolej żelazna odesko-kijowska przechodzi zachodnią częścią pow. i na gruncie pow. ma tylko jedne stacyą: Wapniarkę. Trakt pocztowy idzie jeden z Win­nicy, drugi z Mohylowa, trzeci z Bałty. Szpi­tali w Bracławiu 2, miejski na 20 łóżek i wię­zienny na 16; oprócz tego przy fabrykach cu­kru na kilku chorych w czasie fabrykacyi. Powiat dzieli się na 4 stany (okręgi) policyjne: w Trościańcu, Tulczynie, Niemirowie, Woronowicy. Gmin 12: w Grabowcu, Peczarze, Rubaniu, Chołodowcach, Żurawlowcach, Szpikowie, Niemirowie, Łuczyńcu, Obodówce, Tro­ściańcu, Klebaniach i Sawińcach. Miast w pow. 7, wsi 180. Według wykazu z kalendarza za 1873 r. (Kalendar jugo-zapad. Rosii), naj­większą ilość pism peryodycznych w gub. pre­numerował pow. bracławski, mianowicie rosyjskich 418, polskich 208, zagranicznych 25, razem 651. Bo liczby rosyjskich zaliczone cerkiewno i obowiązkowe urzędowe. Znaczniej­sze jarmarki w Tulczynie na św. Jana Chrzci­ciela 24 czerwca, robiący obrotu do 7,000 rs., i na Pokrowy 1 października, sprzedaje się. towarów do 9,000 rs. Koni w bracławskim pow. liczą 17,191, bydła rogatego 18,897, owiec 52140, świń 18,477. Herb powiatu 2

[s. 348]

wieże, w środku słup.

Br. M.