Krzyż i szabla: o polityce Patriarchatu Moskiewskiego wobec rosyjskich Kozaków

Cerkiew Prawosławna przy całkowitym poparciu Kremla patronuje odrodzeniu kozaczyzny w Rosji.

To, że Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego jest organizacją bardzo wpływową, nie tylko w samej Rosji, ale i w całym „prawosławnym świecie” wiadomo nie od dziś. Wykorzystując autorytet i mir jaki posiada wśród wiernych, organizacja ta stała się bardzo użytecznym narzędziem realizacji soft powerw prowadzonej przez władze na Kremlu polityce pozyskiwania sympatii względem Rosji. Dla sytemu sprawowania władzy stworzonego przez Władimira Putina równie ważna jak sytuacja międzynarodowa, jest stabilność wewnętrzna (ekonomiczna i społeczna) rządzonego przez niego kraju. Każda władza lubi bowiem opierać się na mocnych fundamentach, nic więc zatem dziwnego, że możliwości, które stwarza rosyjskim decydentom ich sojusz z Ołtarzem, są traktowane przez tych pierwszych jako te z kategorii „nie do przecenienia”. Jedną z większych zalet, godną „odpowiedniego” wykorzystania, jest wychowawcza i oświatowa posługa jaką spełnia rzeczona Cerkiew w państwie rosyjskim. Jej oddziaływanie na rozmaite organizacje społeczne zrzeszające w swych szeregach obywateli rosyjskich, pozwala na skuteczniejsze kształtowanie postaw tychże obywateli w pożądanym przez władze, „właściwym” kierunku. Dzięki takiej polityce i jej umiejętnemu wykorzystaniu, zyskuje ona lojalnych wobec niej „żołnierzy”, którzy w dowolnym momencie gotowi będą stanąć w jej obronie. Doskonałym przykładem takiej sytuacji są relacje jakie panują w triadzie Tron – Ołtarz – Kozacy, dlatego też w niniejszym tekście chciałbym przedstawić pokrótce politykę prowadzoną aktualnie przez Patriarchat Moskiewski wobec rosyjskiej Kozaczyzny, traktując ten przypadek jako swoiste case study.

Ustawą nr 154-FZ z 5 grudnia 2005 roku „O służbie państwowej rosyjskich kozaków”określono zasady na jakich członkowie kozackich wspólnot mają być włączani do służby państwowej, a także określono sfery działalności, w której Kozacy mogą być wykorzystani przez federalne organy administracji. Dalsze kodyfikacje prawne przyniósł rok 2008, w którym przyjęto „Koncepcję polityki państwowej Federacji Rosyjskiej w odniesieniu do kozactwa rosyjskiego”. Już za kadencji prezydenta Dymitra Miedwiediewa wydano (12 stycznia 2009 roku) rozporządzenie prezydenta Federacji Rosyjskiej o powołaniu Prezydenckiej Rady ds. Kozaków. W założeniu ma ona jako organ doradczy i konsultacyjny pomagać prezydentowi Rosji „realizować państwową politykę w odniesieniu do rosyjskiego kozactwa”.W jej skład, oprócz przedstawicieli administracji państwowej, świata nauki, czy też kozactwa rosyjskiego, weszli także reprezentanci Cerkwi Prawosławnej: metropolita Stawropolski Cyryl (Leonid N. Pokrowski) oraz przedstawiciel Synodalnego oddziału Patriarchatu Moskiewskiego ds. kontaktów z Siłami Zbrojnymi FR protojerej Dymitr (Dymitr N. Smirnow).

Cerkiew Prawosławna, jak można się domyślać, nie pozostaje w tyle za władzą świecką w dziele współpracy z dynamicznie odradzającymi się w Rosji wspólnotami kozackimi. Utworzyła ona do tego celu swój własny Komitet Synodalny ds. współpracy z Kozakami, pod przewodnictwem ww. metropolity Stawropolskiego Cyryla, który stanowi w swych podstawowych założeniach „platformę” dialogu Cerkwi z tymi wspólnotami[1]. Clouzadań, form działania oraz celów jakie stawia przed sobą Cerkiew w „pracy” z Kozakami została określona i zapisana w statucie Komitetu[2]. W tym szczegółowo opracowanym dokumencie można przeczytać m.in., że „podstawowymi celami działalności Komitetu jest rozpowszechnianie prawosławnego nauczania i wsparcie wzajemnych kontaktów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej z kozactwem”. Dla realizacji tych zasadniczych celów Komitet przewiduje m.in. szerokie prezentowanie na forum publicznym oficjalnego stanowiska Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w wymienionej kwestii; prezentację materiałów informacyjnych i dokumentów odnoszących się do tego zagadnienia, a przygotowanych przez Patriarchę Moskwy i Wszechrusi oraz Święty Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej; koordynację działalności duchownych przeznaczonych do pracy z Kozakami; organizację szeregu konferencji, seminariów, festiwali oraz konkursów odnoszących się bezpośrednio do merytorycznych kompetencji Komitetu. Ponadto przewidziano również organizację staży i szkoleń dla kapłanów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej przeznaczonych do pracy w poszczególnych wspólnotach i organizacjach kozackich, zarówno na terenie Rosji, jak i poza jej granicami; prowadzenie ciągłego monitoringu członków wspólnot kozackich wpisanych w państwowy rejestr takich organizacji działających na terytorium Federacji Rosyjskiej; rozpowszechnianie wśród wspólnot kozackich literatury religijnej oraz materiałów naukowo-metodycznych; rozwój działalności wydawniczej oraz – i tu, na pierwszy rzut oka, małe zaskoczenie – „nauczanie podstaw wiary prawosławnej członków poszczególnych wspólnot kozackich i organizacji zrzeszających kozactwo”.

Statut określa także poszczególne organy zarządzające pracami Komitetu. Ich członków wyznacza Święty Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej w porozumieniu z Patriarchą Moskwy i Wszechrusi. Najważniejszym z nich jest Przewodniczący Komitetu, który m.in. kieruje jego bieżącą działalnością; ponosi odpowiedzialność przed Patriarchą oraz Świętym Synodem za skutki i efekty działalności Komitetu i jego organizacji filialnych; reprezentuje Komitet w kontaktach z organami władzy państwowej i samorządowej oraz osobami prawnymi i fizycznymi, a także poszczególnymi wojskami kozackimi i organizacjami kozackimi; podpisuje i zawiera umowy oraz dokumenty, wydaje rozporządzenia w imieniu Komitetu; otwiera konta bankowe oraz posiada prawo do zawierania umów finansowych; składa sprawozdanie z działalności Komitetu przed Patriarchą i Świętym Synodem. W strukturze Komitetu funkcjonuje ponadto kolegium kapelanów wojskowych, zbierające się raz na trzy miesiące (zebrania kolegium kapelanów kończą się sporządzeniem z niego protokołu posiedzenia), ale bez prawa do podejmowania decyzji niosących za sobą skutki prawne, posiadające jedynie charakter konsultacyjno-doradczy. Skład tego ciała zatwierdza Patriarcha po przedłożeniu informacji o nim przez Przewodniczącego Komitetu. Statut określa również bardzo szczegółowo kwestię majątku i środków jakimi dysponuje Komitet na swoją działalność. Pochodzą one m.in. z ogólnych środków będących w dyspozycji Cerkwi (te mogą być przekazane po uzyskaniu zgody Patriarchy); dobrowolnych wpłat od osób fizycznych i prawnych; wpłat za „usługi religijne”; wpłat uzyskanych ze sprzedaży literatury religijnej, materiałów metodycznych i naukowych; dochodów z działalności gospodarczej firm podlegających Komitetowi; lokat i wkładów bankowych. Omawiany dokument w swej części podsumowującej, stwierdza, że „na osoby działające w pracach Komitetu rozciąga się prawo pracy obowiązujące w Federacji Rosyjskiej”. Pracownicy i duchowni podporządkowani Komitetowi podlegają ubezpieczeniu społecznemu, posiadają prawo do zabezpieczenia socjalnego i medycznego. Reorganizacja Komitetu Synodalnego ds. współpracy z Kozakami lub jego całkowita likwidacja może nastąpić na podstawie decyzji Najświętszego Synodu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i sądu. Decyzja Synodu o likwidacji Komitetu powoduje konieczność utworzenia komisji likwidacyjnej tego ciała, która to komisja sporządza następnie bilans zamknięcia tej instytucji. Likwidacja Komitetu musi być także zgłoszona do Państwowego Rejestru Sądowego, który następnie wykreśla ją z rejestru organizacji prawnych. Wszelkie zobowiązania, w tym finansowe oraz dokumenty wytworzone w toku działalności Komitetu przechodzą następnie na rzecz Patriarchatu Moskiewskiego[3].

Po omówieniu kompetencji ciała organizacyjnego Cerkwi jakim jest Komitet odnośnie jej kontaktów z poszczególnymi wojskami kozackimi, pora przejść do krótkiego przedstawienia koncepcji, którymi kieruje się ona w duchowej pracy z tymi wspólnotami. Jej zasadnicze założenia zostały sformułowane w dokumencie zatytułowanym „Podstawowe kierunki duchowo-oświatowej pracy ze wspólnotami kozackimi”[4]. Jest to zbiór wskazówek metodycznych dla atamanów oddziałów poszczególnych wojsk kozackich oraz duchownych przydzielonych do pełnienia swej posługi w tychże oddziałach, który został opracowany i przyjęty przez Komitet w 2010 roku. W dokumencie tym wychodzi się z założenia, że „kozak bez wiary to nie kozak”,i nie może on nie znać wiary swoich przodków, która jest podstawą jego życia i służby publicznej oraz przyciąga młodzież ku tradycyjnej kulturze kozackiej pomagając w jej wychowaniu. Idąc dalej, zakłada się, że: a.) każdy kozak i członek jego rodziny ma obowiązek przychodzenia do Domu Bożego (Cerkwi) w niedziele i dni świąteczne; b.) dzieci z rodzin kozackich nie mogą nie być ochrzczone; c.) minimum cztery razy w roku każdy kozak musi brać udział w spowiedzi świętej; d.) w każdej instytucji wykorzystywanej na użytek społeczności kozackiej muszą być organizowane kursy – „Historia kozactwa”oraz „Zasady wiary prawosławnej”. Celem wg. dokumentu ma być „stworzenie warunków do realizacji wśród wspólnot kozackich zadań wyznaczonych przez Cerkiew”. Treść zasadniczej działalności Cerkwi wg. autorów tego dokumentu, powinna sprowadzać się m.in. do tworzenia partnerskich stosunków na linii Kozacy – Cerkiew, tworzenia struktury organizacyjnej dla duchowo-oświatowej pracy ze środowiskiem kozackim, przygotowania pro-prawosławnie nastawionego „aktywu” ze sfery artystów i świata kultury. Oczekiwanymi rezultatami powinno zaś być m.in. rozszerzenie kręgu partnerów ekonomicznych w dziele duchowego i obywatelsko-patriotycznego wychowania rodzin w kozackich ośrodkach zamieszkania, a także włączenie młodzieży w kulturowo-historyczne tradycje kozactwa, które ściśle powiązane są z cnotami prawosławnej wiary[5].

Jednym z ciekawszych sposobów realizowania przez Synodalny Komitet ds. współpracy z Kozakami swych celów statutowych, jest wspominana przeze mnie wyżej organizacja konferencji naukowych. Do tej pory zorganizowano we współpracy z prezydencką Radą ds. Kozaków trzy duże, międzynarodowe konferencje naukowe, których pokłosiem stały się rezolucje zawierające dalsze wskazówki dotyczące skutecznej współpracy z rosyjską Kozaczyzną[6]. Wzięli w nich udział przedstawiciele „oficjalnych”, akceptowanych przez władze, organizacji działających na polu wzajemnych relacji Cerkwi Prawosławnej i kozaków, a także reprezentanci świata nauki. Na podstawie wniosków przyjętych podczas obrad drugiej konferencji, która odbyła się w styczniu 2012 roku, uchwalono m.in. projekt „strategii rozwoju rosyjskiego kozactwa”, będący fundamentem przyjętej później przez prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina „Strategii rozwoju polityki państwowej Federacji Rosyjskiej w odniesieniu do rosyjskiego kozactwa do 2020 roku”[7]. Stwierdza ona, że działania podejmowane przez wszystkie wymienione w niej podmioty mają na celu maksymalne wykorzystanie potencjału organizacji i wspólnot kozackich w „harmonizacji międzyetnicznego, międzyreligijnego i międzykonfesyjnego dialogu”. Zaznaczono w niej bardzo charakterystycznie, że przygotowanie przez władze każdego szczebla wszelkich planów dotyczących organizacji i wspólnot kozackich, powinno odbywać się w porozumieniu z instytucjami religijnymi działającymi na ich terenie. Kolejnymi dokumentami określającymi zasady oraz sfery „pracy” z kozactwem rosyjskim, oprócz ww. dokumentów, są poszczególne „Plany pracy podkomisji ds. współpracy z Cerkwią Prawosławną działającą w składzie Prezydenckiej Rady ds. Kozaków”oraz protokoły z posiedzeń wspomnianej podkomisji[8].

O znaczeniu jaką przywiązuje Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego do współpracy z Kozaczyzną świadczyć może również treść wykładu jaki wygłosił w ramach trzeciej międzynarodowej konferencji naukowej z cyklu „Cerkiew i kozactwo”metropolita stawropolski Cyryl[9].

Podsumowując niniejszy przegląd należy stwierdzić, że działania Cerkwi Prawosławnej podejmowane względem rosyjskich Kozaków nabrały w ostatnich latach przysłowiowego „wiatru w żagle”. Mają one całkowite poparcie Kremla. Taki stan rzeczy wychodzi na przeciw działaniom podejmowanym przez samych Kozaków i ich przywódców (poszczególnych atamanów rejestrowych wojsk kozackich, takich jak np. ataman Dońskiego Wojska Kozackiego Wiktor Wodołackij) szukających w Cerkwi kolejnego, po przedstawicielach władzy, patrona mogącego pomóc im zrealizować ich własne cele.

Jacek Drozd