W Polsce międzywojennej, tak jak i w każdym innym kraju, funkcjonował specjalny zbiór praw i zaleceń administracyjnych, określający zasady otrzymywania polskiego obywatelstwa, jego utraty itp. Po zawarciu pokoju ryskiego w marcu 1921 r., według tych praw oraz zaleceń przyszło żyć także Białorusinom, którzy stali się poddanymi odrodzonej Polski.

Na skutek I Wojny Światowej na politycznej mapie Europy zaszły znaczące zmiany. Na miejscu rozpadających się imperiów pojawiły się państwa narodowościowe a jednym z nich była II Rzeczpospolita.

Uformowanie granic tego kraju nastąpiło w wyniku okrutnych zmagań z sąsiadami, których najbardziej znaczącym przejawem była wojna polsko-bolszewicka. Na skutego tego konfliktu II Rzeczpospolita uzyskała tereny Zachodniej Białorusi i Ukrainy, na których przeważała ludność polska. Wkrótce mieszkańcy tych ziem musieli rozpocząć starania o otrzymanie dowodu osobistego z Orłem Białym na okładce.

Otrzymując polskie obywatelstwo, władze informowały Białorusinów oraz Ukraińców, że zgodnie z Okólnikiem Nr 23 Ministerstwa Spraw Wewnętrznych polski rząd nie gwarantuje tym obywatelom ochrony na terytorium Rosji Radzieckiej oraz Ukrainy. Oprócz tego, otrzymując polskie obywatelstwo, mieszkańcy województw zachodniobiałoruskich oraz zachodnioukraińskich byli zobowiązani złożyć pisemne oświadczenie, że zrzekają się swojego dotychczasowego obywatelstwa.

Zachodni Białorusini w momencie otrzymania polskiego obywatelstwa byli zobowiązani oddać wszystkie dokumenty związane z ich poprzednim obywatelstwem. Chodziło, przede wszystkim, o paszporty Imperium Rosyjskiego. Ale nie wszyscy tak postępowali. Po dziś dzień w wielu białoruskich rodzinach na równi z polskimi papierami i dowodami są przechowywane dokumenty z dwugłowym rosyjskim orłem, wydane jeszcze przed rewolucją przez carskich urzędników.

Co więcej, Białorusini, Ukraińcy i przedstawiciele innych narodowości zamieszkujących Kresy, aby otrzymać polskie obywatelstwo byli zobowiązani przedstawić odpis aktu urodzenia. Jeśli takowego nie posiadali, przedstawiciele polskich władz powinni byli zażądać od petenta jakiegokolwiek innego oficjalnego dokumenty, zawierającego informację o dacie i miejscu urodzenia.

„Ustna deklaracja”, z powodu braku odpowiednich dokumentów, była dopuszczana tylko w sytuacjach wyjątkowych. Polskie obywatelstwo automatycznie otrzymywały tylko osoby niepolskiego pochodzenia, które służyły w Wojsku Polskim i uczestniczyły w walkach o niepodległość.

Często zdarzało się jednak tak, że dokumenty zawierające metryki mieszkańców Zachodniej Białorusi znajdowały się na terenie Związku Radzieckiego. W takiej sytuacji polskie władze wychodziły naprzeciw potrzebom swoich współobywateli i próbowały poprzez swoje konsulaty w Mińsku, Charkowie oraz ambasadę w Moskwie otrzymać niezbędne odpisy z ksiąg metrycznych.

Na początku lat 20. na terytorium zachodniobiałoruskich województw zaczęli wracać dawni mieszkańcy tych terenów, którzy na skutek I Wojny Światowej zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów. Polski rząd w 1924 roku wydał zarządzenie o wprowadzeniu dla tej grupy osób specjalnego, ulgowego systemu ubiegania się o polskie obywatelstwo.

W jednym z okólników polskiego MSW osobno omówiona jest kwestia praw prawosławnych duchownych. Polskim pracownikom administracji państwowej nie pozwalano przydzielać im statusu „osiedleńców” i w sprawach przydzielania polskiego obywatelstwa prawosławnymi duchownymi zalecano postępować według standardowej procedury.

Emerytowani pracownicy rosyjskich, niemieckich i austrowęgierskich instytucji państwowych mieli prawo do otrzymywania emerytury od państwa polskiego, jednakże, byli oni zobowiązani potwierdzić fakt posiadania obywatelstwa polskiego. Podobne warunki dotyczyły wdów i sierot po żołnierzach zawodowych służących w armiach tych, już nie istniejących, państw, w skład których do 1918 roku wchodziły polskie ziemie.

W Okólniku MSW z dnia 28 lutego 1925 r. zawarto wytyczne określające grupy osób, które były zaliczane do ludności rdzennej. Byli to urodzeni na terenach, które weszły w skład II Rzeczypospolitej, osoby, które nigdy nie opuszczały swojego miejsca zamieszkania i nie wyjeżdżały do Rosji czy na Ukrainę oraz posiadacze ziemscy.

Polskim instytucjom państwowym zalecano wzmóc kontrole osób niepolskiego pochodzenia, które służyły w Armii Imperium Rosyjskiego, rosyjskich strukturach państwowych albo posiadały majątek ziemski skonfiskowany miejscowej szlachcie po powstaniu w 1863 roku (ten punkt odnosił się zarówno do terytorium państwa litewsko-białoruskiego, jak i do rdzennie polskich ziem byłego Księstwa Polskiego).

Obywatele ZSSR, pragnący otrzymać polski dowód, znajdowali się w trudnej sytuacji. Według radzieckiego prawa „uwolnić się” od paszportu z sierpem i młotem można było tylko za zgodą Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz radzieckiego rządu.

W związku z tym zgłoszenia o zrzeczeniu się radzieckiego obywatelstwa trzeba było kierować do Wydziału Konsularnego Ambasady ZSSR w Warszawie. Dodatkowo określona była opłata konsularna za tego typu usługę (5,5 rubla w złocie albo ekwiwalent tej kwoty w dowolnej walucie).

Jak wyglądał dowód osobisty obywatela II Rzeczypospolitej? Na drugiej stronie dokumentu znajdowała się fotografia i podpis właściciela. Oprócz danych ogólnych (imię, nazwisko, data urodzenia) dowód zawierał rysopis obywatela (wzrost, kolor oczu, rozmiar nosa, kolor włosów), poziom piśmienności, znajomość języków, stosunek do służby wojskowej. Osobno zaznaczone było na podstawie jakich dokumentów osoba otrzymała polskie obywatelstwo.

Na 6. stronie dowodu stawiana była pieczęć o zameldowaniu w miejscu zamieszkania. Do dokumentu wpisywało się małoletnich członków rodziny właściciela dokumentu (do 14. roku życia). W latach 30. forma i rozmiar polskiego dowodu osobistego uległa zmianie – wszystkie informacje umieszczane były na dwóch stronach.

W wrześniu 1939 roku Zachodnia Białoruś weszła w skład ZSSR. Wszystkie istniejące do tego momentu polskie prawa, w tym także te dotyczące kwestii obywatelstwa, zostały unieważnione. Niedługo później dawni polscy obywatele zaczęli otrzymywać radzieckie paszporty.

Na Zachodniej Białorusi paszportyzacja została przeprowadzona się zgodnie z decyzją Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi z dnia 16 lutego 1940 r. „O wprowadzeniu systemu paszportowego w zachodnich obwodach Białorusi”. Na przykład, w obwodzie białostockim zakładano początek paszportyzacji na 15 lutego, a jej zakończenie do 1 maja 1940 r. Wszystkim komitetom miejskim i rejonowym partii zalecano przyjąć z tego powodu specjalne postanowienia, a naczelnikowi dowództwa NKWD Gładkowowi rozkazano, aby „paszportyzację w pierwszej kolejności przeprowadzić w Białymstoku, Grodnie, Łomży i strefie przygranicznej obwodu”.

Tak naprawdę paszportyzacja zachodniobiałoruskiej ludności była kolejną zakamuflowaną akcją represyjną. Jej rezultatem miała być zsyłka tych obywateli, którzy wcześniej z różnych przyczyn wymknęli się uwadze radzieckich służb specjalnych. Niewydanie paszportu przez miejscową milicję automatycznie kwalifikowało do zsyłki.

Potem była krwawa wojna, okupacja, wyzwolenie oraz kolejne przybycie radzieckiej władzy, która znowu zaopatrzyła zachodnich Białorusinów w swoje paszporty. Dopiero odzyskanie przez Republikę Białorusi niezależności w 1991 roku dało obywatelom naszego kraju możliwość posługiwania się swoimi, białoruskimi dokumentami. A stare dokumenty, w tym także przedwojenne polskie, stanowią teraz historyczne artefakty przypominające o tych czasach, kiedy nasz kraj i naród z powodu politycznych ambicji sąsiadów był dzielony, a w istocie, rozrywany żywcem na dwie części.

Ihar Melnikau

„Historyczna Prawda”

[link=http://www.istpravda.ru/bel/research/2210/]

Tłumaczenie: Agnieszka Wrona

0 odpowiedzi

Zostaw odpowiedź

Chcesz przyłączyć się do dyskusji?
Nie krępuj się!

Leave a Reply