U Elizy

W roku ubiegłym minęło 170 lat od czasy, gdy w majątku ziemskim Miłkowszczyzna na Ziemi Grodzieńskiej przyszła na świat Elżbieta Pawłowska, która weszła do literatury polskiej i światowej jako Eliza Orzeszkowa. Rocznica ta przeszła jakoś tak niezauważenie.

Autorka „Nad Niemnem” tak naprawdę nie urodziła się nad Niemnem. Rodzinny dwór jej ojca, w którym przyszła na świat położony jest w prostej linii ok. 15 km od tej pięknej rzeki. Jednak już we wczesnym dzieciństwie, tuż po śmierci ojca, cztery kobiety Elżbieta (zwana przez matkę Elizą), jej matka, siostra i babcia przeniosły się do miasta nad Niemnem – Grodna. Niewątpliwie to spuścizna po ojcu wpłynęła na jej zainteresowanie literaturą i sztuką. Adwokat Benedykt Pawłowski zostawił po sobie olbrzymią bibliotekę, liczącą kilka tysięcy tomów, którymi to książkami przyszła pisarka się zaczytywała. Większość jej życia związana była z Grodnem i Ziemią Grodzieńską, nie licząc pobytów w Warszawie i pomieszkiwania w majątku pierwszego męża na Polesiu.

Utalentowana pisarka w życiu osobistym nie była osobą szczęśliwą. Wyrastała pod wpływem stanowczej matki. To w wyniku jej nacisków jako 17-letnia dziewczyna wyszła za mąż za ponad 30-letniego Piotra Orzeszkę. Małżeństwo to trudno nazwać udanym. Piotr wydaje się bardziej liczył na majątek, który zyskiwał wraz z żoną niż na nią samą (zwłaszcza, że swój majątek zadłużył i częściowo roztrwonił). Eliza wspólny język znajdowała raczej z bratem męża, lekarzem Florentym Orzeszką. Łączyła ich wspólna troska o polepszenie warunków życia najniższych warstw społecznych – chłopów. Małżeństwo Elizy zakończyło się de facto w 1863 roku kiedy to Piotr został aresztowany a w dwa lata później zesłany na Syberię, a de jure w 1869 r. gdy uzyskała jego unieważnienie. Mieszkająca w Grodnie pisarka zakochała się z wzajemnością w adwokacie, który bardzo jej pomagał w uporządkowaniu spraw majątkowych, Stanisławie Nahorskim. Ten jednak był żonaty i mimo, że kochał Elizę nie chciał zostawić swej chorej żony. Eliza i Stanisław pobrali się dopiero po śmierci żony adwokata. Ich szczęście nie trwało jednak długo, po dwóch latach Stanisław Nahorski zmarł nagle. Eliza pozostała sama w domu, w Grodnie przy ul. Rozkosz, który jej zostawił. Tutaj zmarła w 1910 roku. Ale nawet po śmierci nie opuściły jej kłopoty. Niezależna i zdaje się nie nazbyt żarliwie praktykująca pisarka (nie chodziła do kościoła) wzbudziła niechęć proboszcza, który odmówił chrześcijańskiego pochówku jej ciała. Pogrzeb katolicki odbył się dopiero na skutek interwencji biskupa. Pisarka spoczęła na cmentarzu katolickim na grodzieńskiej Pohulance.

Eliza pisała od dzieciństwa. Zaczynała od różnego rodzaju opowiadań. Pierwsze większe drukowane utwory zaczęły się pojawiać od lat 60-tych. Ogółem napisała kilkadziesiąt książek i nowel oraz kilka prac o tematyce społecznej. Najbardziej znana jest oczywiście jej powieść „Nad Niemnem” napisana w 1888 r. Ogólnoludzkie wartości twórczości pisarki z Grodna zostały dostrzeżone przez Komitet Noblowski. W 1904 roku ważyły się losy Literackiej Nagrody Nobla (między nią a Henrykiem Sienkiewiczem), rozważano nawet możliwość podziału premii miedzy obojga autorów. Ostatecznie jednak otrzymał ją Sienkiewicz.

Szczęśliwy zbieg okoliczności i przychylność białoruskich przyjaciół sprawiła, że mogłem w tym „okrągłym” roku odwiedzić to miasto i ten dom, w którym mieszkała pisarka w ostatnich latach życia. Dziś stoi on przy ulicy jej imienia niedaleko od Starego Miasta w Grodnie. Dworek Nahorskiego pochodzi jeszcze z XVIII wieku. W okresie międzywojennym mieściło się tam już muzeum pisarki. Po wojnie kiedy Grodno trafiło w granice ZSRR pisarka, choć „ludowa” nie cieszyła się uznaniem władzy radzieckiej. Dopiero w końcu lat 60-tych przygotowano niewielką ekspozycję jej poświęconą. W latach 70-tych budynek został rozebrany i przeniesiony kilka metrów dalej, na skutek poszerzania ulicy. Po długich staraniach grodzieńskich Polaków dopiero w 2001 roku na powrót otwarto Muzeum Elizy Orzeszkowej. Dziś może je zwiedzić każdy za symboliczną cenę biletu. Po uprzednim zgłoszeniu można także otrzymać polskojęzycznego przewodnika. W muzeum eksponowanych jest wiele wydań książek pisarki, obrazy, meble i sprzęty z tamtego okresu. Na budynku znajdują się dwie tablice (po polsku i białorusku) o treści: „Tu w latach 1894-1910 mieszkała wielka, polska powieściopisarka, demokratka Eliza Orzeszkowa”. Nieco dalej przy tej samej ulicy znajduje się pomnik pisarki.

Krzysztof Wojciechowski

0 odpowiedzi

Zostaw odpowiedź

Chcesz przyłączyć się do dyskusji?
Nie krępuj się!

Leave a Reply