Sarmackie fryzury pierwszych dekad XVII wieku

Pierwsza połowa XVII wieku to olbrzymia różnorodność fryzur noszonych przez szlachtę Rzeczypospolitej. Łączyła je wspólna cecha – obowiązkowe wąsy. Jedynie młodzież, której jeszcze wąsy nie urosły, z konieczności chodziła bez nich.

Wszystko inne było zmienne. Włosy podgalane i niepodgalane, krótkie i długie, zaczesywane i nie. Brody różnej długości i kształtów. I to wszystko w najróżniejszych kombinacjach. To bogactwo form różni ten okres od kolejnego. W drugiej połowie XVII w., a już zwłaszcza w epoce Jana III Sobieskiego, modę męską zdecydowanie zdominował jeden typ fryzury, czyli włosy równo podgalane na całym obwodzie głowy. Do tego najczęściej brak brody, choć wciąż z obowiązkowym wąsem.

Zdj. 1 Aleksander Korniakt (wnuk zmarłego w 1603 r. Konstantego Korniakta). Cechą charakterystyczną jest brak wąsa, który dopiero zaczynał rosnąć temu młodzieńcowi. Źródło: Львівський історичний музей (Lwowskie Muzeum Historyczne). Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 2 Michał Kazimierz Pac, wojewoda wileński i hetman wielki litewski. Malował Michael A. Palloni. Portret ukończony w roku 1694. Widać tutaj typową dla epoki Jana III Sobieskiego fryzurę szlachecką. Źródło: Kościół pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. Fot. Radosław Szleszyński.

Poniższe zestawienie kilku najpopularniejszych typów fryzur męskich pierwszej połowy XVII w., wraz z ich wariantami, zdecydowanie nie wyczerpuje tematu. Jest jedynie przyczynkiem do niego. Stworzyłem je przede wszystkim z myślą o rekonstruktorach tego okresu, choć z pewnością nie tylko oni z niego skorzystają.

Typ I

Cechy charakterystyczne:

• krótka lub średniej długości broda,
• wąsy,
• włosy niepodgalane, zaczesane do tyłu

Zdj. 3 Zmarły w 1603 roku Konstanty Korniakt. Obraz, którego fragment tu widać, malowano w oparciu o chorągiew nagrobną Korniakta.Źródło: Львівський історичний музей (Lwowskie Muzeum Historyczne). Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 4 Zmarły w 1603 roku Jerzy Grodziński na portrecie powstałym w początkach XVIII w. Obraz ten malowano w oparciu o wcześniejszy i mniejszy portret tego szlachcica. Źródło: Bazylika Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Sejnach. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 5 Mikołaj Działyński, wojewoda chełmiński i starosta bratiańskiego. Zmarł w 1604 roku. Nagrobek wykonany po 1604 roku przez Abrahama van den Blocke.Źródło: Bazylika pod wezwaniem św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 6 Jerzy Mniszech. Portret namalował Szymon Boguszowicz w 1610 r. Źródło: Zamek w Olesku. Fot. Wikipedia.

Zdj. 7 Nagrobek zmarłego w 1617 roku wojewody płockiego Stanisława Krasińskiego. Źródło: Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku.Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 8 Hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski, zabity w 1620 roku. Źródło: Kolegiata pod wezwaniem świętego Wawrzyńca w Żółkwi.Fot. Radosław Szleszyński.

Typ Ia

Cechy charakterystyczne:

• stosunkowo krótka broda,
• wąsy,
• włosy niepodgalane; niezaczesywane, lecz swobodnie opadające (co go różni od typu I)

Zdj. 9 Nagrobek zmarłego w 1609 roku starosty łomżyńskiego Nikodema Franciszka Kossakowskiego. Powstał w 1611 roku. Źródło: Kościół Katedralny pod wezwaniem śś. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela w Łomży. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 10 Nagrobek Teodora Bogdana Ogińskiego z około 1625 roku.Źródło: Kościół w Kroniach. Fot. Radosław Szleszyński.

Typ Ib

Cechy charakterystyczne:

• brak brody (co go różni od typu I)
• wąsy,
• włosy niepodgalane, zaczesane do tyłu

Zdj. 11 Zmarły w 1646 roku Jakub Sobieski (ojciec króla Jana III Sobieskiego).Źródło: Львівська національна галерея мистецтв, czyli Lwowska Narodowa Galeria Sztuki. Oddział w Złoczowie. Fot. Radosław Szleszyński.

Typ II

Cechy charakterystyczne:

• brak brody,
• wąsy,
• włosy niemal w całości podgalane, z wyjątkiem pasma zaczesanego znad ciemienia na czoło

Zdj. 12 Szlachcic polski.Źródło: Wacław Kunicki, Obraz szlachcica polskiego. Kraków 1615.

Zdj. 13 Nagrobek Jana Żółkiewskiego, starosty hrubieszowskiego i jaworowskiego, który zmarł w roku 1623.Źródło: Kolegiata pod wezwaniem świętego Wawrzyńca w Żółkwi. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 14 Konstanty Korniakt (syn zmarłego w 1603 r. Konstantego Korniakta), 1582 – 1624. Źródło: Львівський історичний музей (Lwowskie Muzeum Historyczne). Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 15 Sarkofag Adama Hieronima Sieniawskiego wykonany przez Jana Pfistera w 1619 r. Źródło: Zamek w Pieskowej Skale. Fot. ze zbiorów autora.

Typ III

Cechy charakterystyczne:

• broda średniej długości bądź długa
• wąsy,
• włosy po bokach i z tyłu krótko przystrzyżone, nad czołem obfite, tak jakby poskręcane lokówką

Zdj. 16 Nagrobek Jakuba Grodzickiego, wojskiego łomżyńskiego zmarłego 1609 roku, wystawiony za życia.Źródło: Kościół Parafialny pod wezwaniem Przenajświętszej Trójcy w miejscowości Czerwin. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 17 Zmarły w 1618 roku Andrzej Kos. Nagrobek z około 1620 roku. Źródło: Katedra w Oliwie. Fot. Radosław Sikora.

Zdj. 18 Portret Jerzego Ossolińskiego. Malował Bartłomiej Strobel około 1635 r. Źródło: wikimedia

Zdj. 19 Nagrobek zmarłego w roku 1624 wojewody poznańskiego, Piotra Opalińskiego. Nagrobek powstał w roku 1642. Źródło: Kościół Pobernardyński Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Sierakowie. Fot. Radosław Szleszyński.

Typ IIIa

Cechy charakterystyczne:

• broda średniej długości bądź długa
• wąsy,
• włosy po bokach i z tyłu ogolone (co go różni od typu III); nad czołem obfite, tak jakby poskręcane lokówką

Zdj. 20 Nagrobek chorążego krakowskiego Aleksandra z Pilczy Korycińskiego h. Topór, ok. 1649 r. Źródło: Kościół pod wezwaniem śś. Piotra i Pawła w Gowarczowie. Fot. Radosław Szleszyński.

Typ IIIb

Cechy charakterystyczne:

• brak brody (co go różni od typu III)
• wąsy,
• włosy po bokach i z tyłu krótko przystrzyżone, nad czołem obfite, tak jakby poskręcane lokówką

Zdj. 21 Zmarły w 1605 roku Jan Zamojski, kanclerz wielki koronny i hetman wielki koronny.Źródło: Jacob Schrenck von Nozing, Johann Engelbert Noyse von Campenhouten, Giovanni Battista Fontana, Dominicus Custos, Der aller Durchleuchtigisten und Grossmächtigen Kayser, Durchleuchtigisten und Großmächtigen Königen […]Fursten wie auch Grafen, Herren, vom Adel […] warhafftige Bildtnussen und kurtze Beschreibungen jhrer so wohl in Fridts […].Ynssprugg 1603.

Zdj. 22 Sarkofag Mikołaja Sieniawskiego wykonany przez Jana Pfistera.Źródło: Zamek w Pieskowej Skale. Fot. za zbiorów autora.

Typ IV

Cechy charakterystyczne:

• broda
• wąsy
• głowa wygolona z wyjątkiem pasma na czubku

Zdj. 23 Nieznany magnat w czerwonej szubie. Portret z drugiej ćwierci XVII w.
Źródło: Tadeusz Chrzanowski, Portret staropolski. Warszawa 1995. s. 35.

Zdj. 24 Nieznany szlachcic. Źródło: Львівська національна галерея мистецтв, czyli Lwowska Narodowa Galeria Sztuki. Oddział w Olesku. Fot. Radosław Sikora.

Tego typu fryzura, z brodą o różnej długości (zwykle jednak niezbyt długą) goloną czy to do linii ust, czy też dochodzącą do górnej krawędzi ucha, była popularna w ostatnich dekadach XVI w. i pierwszych dekadach wieku XVII, czyli w okresie najbardziej spektakularnych zwycięstw polskiego i litewskiego oręża. Poniżej szereg kolejnych przykładów.

 

Inne

A na koniec kilka przykładów rzadziej spotykanych fryzur.

Zdj. 25 Nagrobek Wszebora Tymińskiego zmarłego w 1617. Źródło: Kościół ojców Bernardynów w Radomiu. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 26 Nagrobek Łukasza Bobolickiego z 1622 roku. Źródło: Sanktuarium Św. Krzyża w Biezdrowie. Fot. Radosław Szleszyński.

Zdj. 27 Husarz na sztychu z 1641 roku. Źródło: Szymon Okolski,Orbis Polonvs, Splendoribus caeli: Triumphis mundi: Pulchritudine animatium: Decore aquatilium: Naturae excellentia reptilium, Condecoratus. In qvo antiqva sarmatarvm gentilitia, pervetvstae nobilitatis Polonae insignia, Vetera & Noua Indigenatus meritorum praemia & Arma, specificantur & relucent. Kraków 1641.

dr Radosław Sikora