Kresy w literaturze młodopolskiej

Literatura Młodej Polski miała na Kresach charakter synkretyczny łączyła kulturę szlacheckich zaścianków z bogatą tradycją ludową wielonarodowościowych Kresów, patriotyzm z regionalizmem, dekadentyzm z sentymentalizmem, formę wysokoartystycznej literatury z uczuciowością ludowego folkloru.

W twórczości pisarzy przełomu XIX- XX wieku nawiązujących do tematyki kresowej lub piszących o Kresach najważniejszymi podwalinami świata przedstawionego pozostaje historia, przyroda i “inność” kresowego świata. W świadomości literackiej okresu Młodej Polski nadal utrzymywał się romantyczny wizerunek Kresów w znaczeniu swoistego regionalizmu tzw. szkoły litewskiej i ukraińsko-podolskiej do których dołączył nowoodkryty tatrzański – Franciszek Nowicki (sonet Tatry), Jan Kasprowicz podhalański (Stanisław Eliasz, Radzikowski) i huculski – J. Turczyńskiego (Nad Czeremoszem (1890) oraz szczególnie w obrazach Wyczółkowskiego (Teka huculska) i Sihulskiego (Huculi, Hucuł, Cerkiewka). Zwrócono szczególną uwagę na wpływ tendencji regionalnych na poetykę i tematykę utworów, powrócono do badań etnograficznych.

W oparciu o materiały rozpraw oraz utworów literackich Antoniego i Michała Rollich, Zenona Fisza, Aleksandra Przezdzieckiego oraz szerokich badań terenowych powstał obszerny dorobek naukowy Oskara Kolberga o Podolu (galicyjski i ruskim) obejmujący opis kraju, ludności, zwyczajów, obrzędów, pieśni i wierzeń ludowych. Mniej znane są szkice etnograficzne o Litwie Elizy Orzeszkowej pod tytułem Ludzie i kwiaty nad Niemnem (1888-1891) W. Lipiński wspólnie z L. Radziejowskim wiosną 1909 r. wydawali czasopismo “Przegląd Krajowy”, które popularyzowało idee ukrainofilskie pracy dla ludu, w celu podniesienia jego kultury i duchowości. Zamieszczano prace o charakterze etnograficznym ze szczególnym uwzględnieniem kultury i sztuki ludowej. Opozycyjnym do “Przeglądu Krajowego” był “Dziennik Kijowski” popularyzujący kulturę polska na Kresach.

Druga połowa XIX wieku to okres, kiedy Kresy zaczęły wyraźnie oddziaływać na kulturę pozaliteracką, w szczególności na malarstwo. Kresowe fascynacje sztuki polskiej, podobnie jak też literatury przejawiały się w licznych realizacjach kilku zasadniczych tematów: walk rycerzy polskich z Tatarami (M. Gierymski Potyczka z Tatarami, J. Matejko Chmielnicki pod Lwowem), pejzażu kresowego (J. Stanisławski Bodiaki, Dniepr, Ule na Ukrainie; F. Ruszczyc Ziemia, Wody Wilejki; L.Wyczółkowski z Teki ukraińskiej: Rybacy brodzący, Orka na Ukrainie, Siwcy na Ukrainie cykl A. Grottgera Lithuania, ) oraz niedawnych wydarzeń z powstania styczniowego (M. Gierymski Patrol powstańczy, Powstaniec z 1863; St.Witkiewicz Ranny powstaniec, Wieszanie powstańców w Szawlach). Prawdziwym odkryciem i niewyczerpalnym źródłem inspiracji stała się Huculszczyzna. Artyści, malarze odkryli bogaty świat kultury ludowej: tkactwo, haft, garncarstwo, inkrustację wnętrz. Tematy huculskie podejmowali Teodor Axentowicz Kołomyjka, Święto Jordanu, Stanisław Dębicki, Fryderyk Poutsch i Kazimierz Sichulski.

Natura kresowego świata zainspirowała także twórczość muzyczną Stanisława Moniuszki, pochodzącego z Wileńszczyzny. Wybitny kompozytor zadeklarował, że ducha swej twórczości wywiódł z ludowej muzyki litewskiej, z wiejskich śpiewów, z szumu litewskich rzek. Fatalne w skutkach okazało się doświadczenie Kresów w życiu Karola Szymanowskiego i jego rodziny (rodem z Tymoszówki pod Kijowem) a tak że Tadeusza Micińskiego autora powieści o tematyce kresowej Wita (1913), którego spotkała śmierć z rąk ukraińskich chłopów.

Kresy w początkach okresu Młodej Polski uległy demityzacji, co wyraźnie przedstawia Stanisław Wyspiański w Weselu (1901) oraz Maria Konopnicka w Pieśni Wernyhory (1905). Wybitnym przykładem demaskacji legendy powstaniowej w zderzeniu z współczesnością jest rapsod Wernyhora (1900), Wesele Stanisława Wyspańskiego oraz obraz Wernyhora (1900 pierwsze szkice) Jana Matejki. Sięgając do przeszłości narodowej autorzy ukazują postać ukraińskiego wieszcza, który miał przypowiadać zmartwychwstanie Ukrainy odrodzenie Polski. Autor wskazuje na iluzję przymierza między szlachtą a ludem, wykorzystując wątek ukraiński. Wspomnienie o wydarzeniach historycznych, które w swoim czasie wstrząsnęły całą Rzeczypospolitą Obojga Narodów, ogranicza się do sfery snu czy baśni. Odwołania historyczne, do rzezi humańskiej (z 1768) dla Gospodarza wesela, podobnie jak dla innych uczestników wesela tracą na aktualności.

Tematyka historyczna, mocno związana z Kresami fascynowała nie tylko Henryka Sienkiewicza. Znajdowała ona wyraz w historii losów rodzin ziemiańsko-szlacheckich z wyraźnym akcentem autobiografizmu. Dwór szlachecki stał się ostoją tradycji i polskości w opozycji do otaczającej go chłopskiej wsi zamiłowanej w siłach nadprzyrodzonych kierujących ludzkim życiem. Należy tu wspomnieć o powieściach Stanisława Brzozowskiego Sam wśród ludzi (1911), Kazimierza Glińskiego Kniahini Anna (1911), Franciszka Rawity-Gawrońskiego Dzieje rodziny Żywotowskich (1921-22), liczne utwory Marii Rodziewiczówny (Straszny dziadunio (1887), Dewajtis (1889), Kwiat lotosu (1889) Pożary i zgliszcza (1893), Czahary (1905)), Józefa Weyssenhoffa Syn marnotrawny (1904), Unia (1910), Gromada (1913), Puszcza (1915). Nadal akcentowano zagrożenia polskiego stanu posiadania własności ziemskiej na Kresach w obliczu przemian społeczno-politycznych. Podkreślano przywiązanie do ziemi rodzinnej i patriotyzm ziemiaństwa. Potrzeba narodowego zjednoczenia, kultywowania tradycji, języka oraz religii stały się obywatelskim obowiązkiem na Kresach. Motywy ukraińskie spotykamy również u pisarzy młodych Gabrieli Zapolskiej w Małaszce (1882), Marii Konopnickiej w noweli Jak Suzin zginął (druk dopiero w 1947) u Artura Gruszeckiego w powieściach Tuzy (1893), W starym dworze (1893), Na Podolu (1918), będąc świadectwem historycznego uwarunkowania funkcjonowania Kresów w świadomości ogółu społeczeństwa.

Tematyka ukraińska w prozie II połowy wieku XIX wspierała się na dobrej znajomości kraju, na wiedzy czerpanej z prac naukowych i materiałów źródłowych. Stąd popularyzacja historii Ukrainy stała się cennym osiągnięciem ówczesnej literatury polskiej oraz motywowała ukraińskich autorów do rewanżu.

W drugiej połowie XIX wieku pojęcie Kresów rozszerzyło się i stało się kategorią zbiorczą wszystkich pograniczy polskich nie wykluczając Śląska, Opolszczyzny, Wielkopolski i Kaszub. W tych kategoriach o pograniczu pisał między innymi wspomniany już Artur Gruszecki, Stanisław Bełza Dziesięć lat pracy na kresach (1883), Franciszek Morawski Z zachodnich kresów (1906) a nawet w pewnym stopniu Zofia Kossak-Szczucka w zbiorze opowiadań Nieznany kraj (1932).

Problematyka kresowa w prozie polskiej okresu pozytywizmu i Młodej Polski miała wyraźne zabarwienie ideologiczne i polityczne utrwalające rolę cywilizacyjną Polski na Wschodzie. Idea jagiellońska wielonarodowościowego państwa zaczęła ustępować w drugiej połowie XIX wieku pod wpływem niszczącej polityki zaborców oraz aktywizacji ruchów narodowościowych Ukraińców, Litwinów, Białorusinów. Bez względu na to, że mit jagielloński wyraźnie tracił na znaczeniu utrwalał się wizerunek Kresów jako nieodłącznej części Rzeczypospolitej w prozie historycznej Franciszka Rawity-Gawrońskiego, Antoniego i Michała Rollich, Artura Gruszeckiego, Piotra Jaksy-Bykowskiego, Gustawa Daniłowskiego, Adama Krechowieckiego, Władysława Łozińskiego, Zygmunta Kaczkowskiego, a nawet w utworze Stefana Żeromskiego Duma o hetmanie (1908) i wielu innych pisarzy.

W omawianym okresie niebywałą popularnością cieszy się hymn Rota (1908, czasopismo Przodownicy) – jeden z najbardziej znanych utworów poetyckich Marii Konopnickiej. Ogromne znaczenie pieśń ta ma dla Polaków na całym świecie. Powstała jako protest przeciwko prześladowaniom polskości w zaborze pruskim, jako przejaw patriotyzmu i oporu w obliczu germanizacji i wynaradawiania. Pieśń została po raz pierwszy wykonana publicznie 15 lipca 1910 roku na uroczystości odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie zorganizowanej w rocznicę 500-lecia bitwy pod Grunwaldem. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Rota obok Mazurka Dąbrowskiego była propozycją do hymnu narodowego.

Jedna z czołowych pisarek tego okresu, Maria Rodziewiczówna główne cele jej pisarstwa w całości poświęconego tematyce kresowej zawarła w dramatycznej wypowiedzi: “Hej, rubieże dalekie Rzeczypospolitej, hej kresy ciche, puste, zdławione, wyludnione, wymordowane, wysiedlone, zamarłe dla szpiegowskiego oka triumfującego łupieżcy-kata, kordonami bagnetów i ziemskiej mocy, dokumentami rządów potężnych i kongresów od Macierzy oddarte i z kart wykreślone!” [M. Rodziewiczówna, Lato leśnych ludzi, Kraków 1987, s. 152-153.]

Pisarka wskazuje na ważne elementy poetyki historycznej literatury kresowej. Stają się one projekcją problematyki dla przyszłych pisarzy, określają krąg tematyczny literatury kresowej w następnym okresie literackim zapewniając ciągłość obecności Kresów w literaturze polskiej.

Olena Szelążyk-Komenda

0 odpowiedzi

Zostaw odpowiedź

Chcesz przyłączyć się do dyskusji?
Nie krępuj się!

Leave a Reply