Gedeon Bałaban

Polski Słownik Biograficzny, t. 1, Kraków 1935, s. 249-250.

Bałaban Gedeon(im. chrzest Hryhory), (+ 1607), greck.-wsch. bp lwowski, h. Korczak. Rok urodzenia (1530 ?) i okres życia świeckiego nie są znane. Ojciec jego Arsenjusz (Marek), bp lwowski, wystarał się u Zygmunta Au­gusta w r. 1566 o ekspektatywę na biskupstwo lwowskie dla syna Hrehorego, który pod imie­niem Gedeona objął administrację biskupstwa lwowskiego za życia ojca. Po śmierci Arsenjusza (1569) rozpoczęła się długotrwała walka o biskupstwo. Gedeon, opierając się na doku­mencie z r. 1566, objął katedrę i dobra bi­skupie. Jednak lwowski arcybp kat. Stanisław Słomowski, powołując się na dawne prawa, według których arcybiskupi lwowscy mieli prawo prezenty na władyctwo lwowskie, przedstawił do zatwierdzenia królowi Iwana Łopatkę Ostaławskiego. Zygmunt August polecił staroście wprowadzić Łopatkę na katedrę; B. sprzeciwił się temu. Sprawa nie była rozstrzygnięta aż do śmierci Łopatki (1576), po którego zgonie B. objął biskupstwo. Rządy jego były pełne gwał­tów i zatargów. Sprawa nowego kalendarza w r. 1582 wywołała zaburzenia pomiędzy lud­nością łacińskiego i wschodniego obrządku i do­prowadziła do nieporozumień pomiędzy arcy­biskupem lwow. Janem Dymitrem Solikowskim i B-nem. Dzięki interwencji ks. Konstantego Ostrogskiego, nuncjusza Bolognettiego i wy­bitniejszych dostojników Korony i Księstwa Solikowski i B. zawarli ugodę 15 II 1585 r., mocą której obydwie strony miały zaniechać obopólnych gwałtów aż do czasu doprowadze­nia do zgody pomiędzy papieżem a patrjarchą carogrodzkim. Ale polityka patrjarchów i po­pieranie przez nich bractw »stauropigjalnych«, tj. niezależnych od jurysdykcji biskupów, do­prowadziła do ostrych starć pomiędzy B-nem, a bractwem lwowskiem, które od przebywają­cego wówczas we Lwowie patrjarchy antjocheńskiego Joachima otrzymało nową ustawę 1 I 1586 r. Na jej podstawie bractwu lwow­skiemu nietylko zostały podporządkowane wszyst­kie inne bractwa, ale miało ono prawo sprzeciwić się woli biskupa, jeżeliby postępował on niezgodnie z zasadami Kościoła. Te postanowienia patrjarchy doprowadziły do konfliktów bractwa z B-nem, które wybuchły wkrótce po przeprowadzeniu reformy przez Joachima. Nieporozumienia te ustały na pewien czas, gdy sprawa została oddana pod decyzje patrjarchy carogrodziego. W r. 1587 nastąpiła chwilowa zgoda pomiędzy bractwem a B-nem, który po­parł nawet zabiegi bractwa o założenie szkoły i drukarni. Skoro jednakże znowu wiadomem się stało, że patrjarchą konstantynop. Jeremjasz postanowił zatwierdzić reformę, dokonaną przez Joachima, stosunki pomiędzy bractwem a bi­skupem zaogniły się. W czasie swego pobytu w Polsce w r. 1589 Jeremjasz swojemi zarzą­dzeniami zaostrzył stosunek B. zarówno do bractwa jak i do metropolity Michała Rahozy, z którym wiódł biskup spór nietylko o swoje stanowisko względem bractwa, ale także o monaster św. Onufrego. Po wyjeździe patrjarchy z Polski (listop. 1589) B. ujawnił chęć poddania się pod władzę papieską. Według relacyj unickich B., chcąc się uwolnić od władzy patrjarchy i wy­dobyć spod zależności od bractwa lwowskiego, zwrócił się sam do Dymitra Solikowskiego z pro­pozycją przyjęcia unji. Podczas synodu w Brześciu r. 1590 wraz z trzema innymi biskupami ru­skimi B. wypowiedział się wyraźnie za zjed­noczeniem z Kościołem rzymskim. Zatarg jego z metropolitą trwał dalej. W r. 1593 Rahoza rzucił klątwę na B-ana, a wreszcie na synodzie w Nowogródku 26 IX 1594 r. pozbawił go godności biskupiej. Mimo to nie zmienił B. swego stanowiska względem anji. Podpisał zatem do­kument biskupów ruskich z 2 XII 1594 r. w sprawie zjednoczenia, a 28 I 1595 r. zwo­łał we Lwowie zebranie duchownych, którzy opowiadali się za unją. Wkrótce jednakże na­stąpiła nagła zmiana w jego stanowisku wobec unji, być może pod wpływem ks. Konstantego Ostrogskiego. W obecności bowiem Ostrogskiego i w otoczeniu szlachty założył protest przeciwko unji, a na samym synodzie brzeskim r. 1596 wziął udział w »kole duchownem« przeciwników unji, za co metropolita Rahoza rzucił nań nawet ekskomunikę 8X1596 r. Patrjarcha aleksandryjski Melecy Pigas 4 VIII 1597 r. mianował go wraz z ks. Ostrogskim i Cyrylem Lukarysem egzarchą patrjarchy, podczas gdy metropolici uniccy, Rahoza (+ 1599), a następnie Pociej, dążyli do odebrania mu monasteru żydyczyńskiego, a nawet do pozbawienia go ka­tedry lwowskiej. Jednakże B. bronił się gwał­townie, a nawet dążył do przekazania biskupstwa lwowskiego bratankowi swemu Izaaszowi, dla którego wystarał się o przywilej na biskupstwo w r. 1595. Zabiegi te natrafiły na znaczne trud­ności. 21 I 1602 doszło bowiem do ugody między B-nem a bractwem pod warunkiem jed­nak, że bractwo nie będzie skrępowane sukce­sją przy wyborze jego następcy. Izaasz nie zanie­chał zresztą bezowocnych zabiegów po śmierci Gedeona B., który zmarł 10 II 1607 r.

B., zajęty przez całe życie walką o katedrę, o monastery z bractwem i z unją, nie mógł dbać o stan moralny swego biskupstwa. Patrjarcha Jeremjasz zastał tu zupełny upadek dyscypliny. Na węższym jednakże odcinku, w ma­jątku rodowem Stratyniu, B. popierał ruch oświa­towy , założył szkołę i drukarnię, w której w r. 1604 wydał dzieło Służebnik, w r. 1606 Trebnik. W tymże roku w drukarni katedralnej ukazało się dzieło B. Uczitelnoje ewangelje.

Makarij, Istor. nisk. cerkwi, Pet. 1879, IX, 1881, X; Charłampowicz K., Zapad.-russk. prawosł. szkoły, Kazań 1S98; Żukowicz P., Sejm. borba, Pet 1901; Hruszewski, Istor. Uk. Rusi, Kijów-Lw. 1907, V—VI; Likowski E., Unja brze­ska, W. 1907; Prochaska A., Z dziejów unji brze­skiej (»Kwart. Hisl.« r. 1896, 522—577); Sribnyj F., Dwa epizodij z istorii borotby Gedeona Bałabana… Zap. Tow. im Szewczenki, r. 1913, t. 117— 118, s. 207—214; Lewicki K., Ks. K. Ostrogski a unja brzeska, Lw. 1933; Chodynicki K., Kościół prawosławny, W. 1934. Najważniejsze zbiory dok.: Akty Zap. Ros., Pet. 1851, IV; Arch. Jugo-Zap. Ros., Kijów 1883—1904, cz. I, t. VI, X, XI. XII; Monum. Confr. Staurop. Leop., Lw. 1895; Jubilejnoje izdanie w pamiat’ 300 let. osnowaniu lwow. staurop. bra­ctwa, Lw. 1886, I, 1895, II.

Kazimierz Chodynicki